موضوع:وجوب حضور و اقامه نماز جمعه/فصل فی صلاه الجمعه/کتاب الصلاه

 بحث در حکم صلاة جمعه تمام شد وجمع بندی این شد که فرقی بین اقامه و حضور نیست وتفصیل آقای خویی«ره» راهم قبول نداریم و به نظر ما وجهی ندارد.وقتی تفصیل را قبول نکردیم لاجرم یا باید بگوییم اقامه وحضور هردو واجب تعیینی است یا اینکه بگوییم هردو واجب تخییری است که امام خمینی«ره» قائل به وجوب تخییری هردواست.در نهایت هم به احتیاط واجبی رسیدیم که ازمجموع روایات و فتاوای اصحاب وادله ولایت فقیه فهمیدیم که شئون اجتماعی در زمان غیبت کبری ازطرف امام معصوم مُحَوَّل شده است به فقهای جامع الشرایط واز طرف دیگر ازروایات فهمیدیم که نماز جمعه یک بُعد سیاسی هم دارد که در اختیار حاکم شرع وسلطان عادل است که حاکم وسلطان ممکن است معصوم،یا نائبش یا ولی فقیه باشد و این جنبه هم معتبر است از باب تعدد مطلوب که اگر شرایطش مثل زمان ما بود باید رعایت شود.پس نتیجه اینکه وجوب تخییری را در هردو میگوییم ولی بخاطر بحث ولایت فقیه که از ادله میفهمیم وهمچنین فهم اصحاب وهمچنین ادله ای ک بعد سیاسی رااز آنها میفهمیم وبه ضمیمه فتوای اصحاب میگوییم احتیاط واجب اقتضا میکند ولی فقیه منصوب کند واقامه کند و از جهت حضور هم بنابر احوط ،واجب تعیینی است.احتیاط هم که می گوییم به خاطر این است که کسی این حرف را نزده والّا ادّله محکم هستند.البته غیر از بنده افراد دیگری هم فتوایشان به وجوب تعیینی هردو هست ولو احتیاطا.این بحث تمام شد.

 بحثهای دیگری هم در باب نماز جمعه هست که در عروة و شروح عروة نیامده البته در شرایع و قواعد علامه وتبصره آمده است و پرداخته شده است.

 حکم تقدیم خطبه ها بر اذان:

 از جمله آن مباحث،بحث کیفیت نماز و عدد افراد است،که تشکیل دهندگان اولیه نماز حداقل باید چند نفر باشند.البته یکی از بحثهایی که مطرح شده و معرکة الآراء است بحث وقت است که دو مقام دارد.1)تقدیم خطبه ها بر اذان جایز است یا خیر؟بعضی قائل به جواز هستند و بعضی احتیاط به عدم تقدیم داده اند و نظر ما جواز است که البته به روایتی معتبربرخوردیم که تقدیم را لازم میداند و بعضی قدما قائل به این مطلب هستند.

 روایت دال بر لزوم تقدیم خطبه ها بر اذان:

 وسائل الشيعة؛ ج، ص: 316. (ابواب صلاه جمعه.باب 8 .حدیث 4)

 عَنْهُ عَنِ النَّضْرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يُصَلِّي الْجُمُعَةَ- حِينَ تَزُولُ الشَّمْسُ قَدْرَ شِرَاكٍ- وَ يَخْطُبُ فِي الظِّلِّ الْأَوَّلِ- فَيَقُولُ جَبْرَئِيلُ يَا مُحَمَّدُ- قَدْ زَالَتِ الشَّمْسُ فَانْزِلْ فَصَلِّ- وَ إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجُمُعَةُ رَكْعَتَيْنِ مِنْ أَجْلِ‌الْخُطْبَتَيْنِ- فَهِيَ صَلَاةٌ حَتَّى يَنْزِلَ الْإِمَامُ. [1]

 عنه( یعنی محمد بن الحسن) باسناده عن الحسین بن سعید عن النضر عن عبدالله بن سنان عن ابی عبدالله(ع)(روایت صحیحه است)

 یعنی پیغمبر خدا در ظلّ اوّل که ظلّ قبل از ظهر است خطبه میخوانده اند(ظل اول قبل از اذان است که سایه بلند است وبا نزدیک شدن به اذان کوتاه میشود تا سایه ازبین برود و بعد اززوال مجددا سایه بلند میشود که به سایه بعد از زوال ظل دوم می گویند) و وقتی جبرئیل نازل می شده ، خطبه را تمام می کردند.

 این روایت صریح است در جواز تقدیم خطبه و بعضی ها هم گفته اند متعین در قبل از اذان است و بعضی ها هم سکوت کرده اند ولی کسی از قدما رد نکرده است ومعمولٌ بها به اندازه کافی هست .البته انتهای خطبه باید متصل شود به اذان یعنی با اذان خطبه تمام شود و اگر چند دقیقه بعد از اذان هم طول بکشد اشکال ندارد که البته ازاوائل عرفی نباید خارج نشود .

 اشکالی در این روایت نیست.

 بحث دیگر خود نماز است که قطعا بعد از اذان باید خوانده شود الّا اینکه ابوبکر قبل اذان میخوانده که علمای شیعه هیچکس این حرف را نزده وروایات هم در این باب فراوان است که حتما نماز باید بعد از زوال باشد. البته فتاوای اهل سنّت باید بررسی شود که اینچنین قولی دارند یا نه.نماز جمعه نماز یومیه است وبه جای نماز ظهر محسوب میشود پس بعد از زوال باید انجام شود.

 بررسی بازه زمانی خواندن خطبه ها:

 بحث دیگر اینکه اگر خواستند بعد اذان خطبه بخوانند میشود یانه؟در اصل مهلت شروع تا چه زمانی است؟اگر تا چه زمانی شروع تاخیربیفتد دیگر نمیشود جمعه خواند؟روایات دلالت بر این دارند که جمعه واجب مضیّق است.

 وسائل الشيعة؛ ج، ص: 315. (ابواب صلاة جمعه .باب 8 .روایت1)

 مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ‌عِيسَى وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلَّانٍ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى وَ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ رِبْعِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ جَمِيعاً عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنَّ مِنَ الْأَشْيَاءِ أَشْيَاءَ مُوَسَّعَةً وَ أَشْيَاءَ مُضَيَّقَةً- فَالصَّلَاةُ مِمَّا وُسِّعَ فِيهِ تُقَدَّمُ مَرَّةً وَ تُؤَخَّرُ أُخْرَى- وَ الْجُمُعَةُ مِمَّا ضُيِّقَ فِيهَا- فَإِنَّ وَقْتَهَا يَوْمَ الْجُمُعَةِ سَاعَةُ تَزُولُ- وَ وَقْتَ الْعَصْرِ فِيهَا وَقْتُ الظُّهْرِ فِي غَيْرِهَا. [2]

 روایت صحیح اعلایی است و چند تن از اصحاب اجماع هم در سند روایت وجود دارند.

 واجبی که موقت و دارای وقت است دو نوع است1)موسّع2)مضیّق.

 واجب موسع یعنی زمانی که برای انجام واجب اختصاص داده شده است ازمدت زمانی که انجام واجب طول میکشد بیشتر باشد و مضیق یعنی زمان مشخص شده به اندازه زمان واجب است.روایت میفرماید نماز جمعه واجب مضیق است که زمانش ساعة تزول است ومشخص ومعین است.که راس ظهر است.منظور ساعت لغوی است یعنی لحظه ای که زوال میشود یعنی ساعتی که مربوط به زوال شمس است.روایات دیگری هم هست که دال بر تضییق است.این روایات حداقل راجع به شروع نماز است البته ممکن است مربوط به شروع و اتمام وانجام نماز باشد.اول ظهر منظور اول عرفی است نه به دقت عقلی و نه اوّل حقیقی زیرا غیر معقول است .زیرا اینکه گفته شودهم شروع و هم انجامش لحظه حقیقی اول زوال است معنا ندارد. زیرا خطبه طول میکشد و در نماز سوره جمعه و منافقون هم مستحب است .پس اول عرفی مراد است.بعضی گفته اند مقصود شروع است که باید در اول زوال باشد.پس اوائل عرفی اگر گذشت حق ندارند جمعه بخوانند که نهایتا ربع ساعت بعد از زوال است.البته اگر مشغول خطبه هستند از بحث خارج است زیرا ممکن است خطبه ها خیلی طول بکشد(مثلاً45دقیقه) و وقتی خطبه میخوانند مثل این است که نماز را شروع کرده اند.

 پس تا حدود 15 دقیقه بعد از زوال اگر جمعه شروع نشد دیگر باید ظهر بخوانند ووقت نماز جمعه گذشته.

 روایت دیگری هم که تصریح به ابتدای زوال کرده است

 وسائل الشيعة؛ ج، ص: 317.(ابواب صلاه جمعه.باب 8.روایت5)

 عَنْهُ عَنِ النَّضْرِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ «2» عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ: وَقْتُ صَلَاةِ الْجُمُعَةِ عِنْدَ الزَّوَالِ- وَ وَقْتُ الْعَصْرِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ- وَقْتُ صَلَاةِ الظُّهْرِ فِي غَيْرِ يَوْمِ الْجُمُعَةِ- وَ يُسْتَحَبُّ التَّكْبِيرُ بِهَا. [3]

  وعنه یعنی عن حسین بن سعید

 این روایت صحیحه است.گفتیم که عند الزوال هم معنای حقیقی نمی دهد وهم منظور شروع است نه کل عمل پس عند عرفی ملاک است که دقایقی بعد از زوال باشد زیرا زوال حقیقی لحظه ای بیش نیست و معنا ندارد نماز همه اش در این چند لحظه انجام شود اما شروعش باید عند الزوال عرفی صدق کند.و بعد می فرماید وقت نماز عصر در روز جمعه وقت نماز ظهر است در غیر روز جمعه .وقت فضیلت در غیر روز جمعه بعد از گذشتن سُبعَیِ الشاخص است و اندازه شاخص هر چقدر باشد فرقی ندارد.اگر شاخص به اندازه قامت انسانی باشد یک قدم هر شخصی یک سُبع قدش است که زمان پیامبر(ص) شاخص به اندازه قامت انسان بوده است که میشد دو قدم یا دو هفتم شاخص و اگر شاخص بزرگتر بود به نسبت سایه هم بزرگتر است و فرقی ندارد وباید دو سبعش را محاسبه کرد.سُبعَیِ الشاخص معمولا بیش از یک ساعت است.

 وقتی شاخص گذاشته می شود عند الزوال سایه کامل نمی رود پس باید سایه ای که دارد محاسبه شود وبعد دو هفتم باید به آن مقدار اضافه شود.در مناطق استوایی است که سایه عند الزوال کامل از بین میرود.