موضوع: بررسی روایات تخییر نسبت به مسجد کوفه و حائر حسینی(ع) / فَصل فی احکام صلاة المسافر / کتاب الصّلاة

 مروری اجمالی بر مطالب جلسهﻯ گذشته:

 در جلسهﻯ گذشته گفتیم مرحوم سید(ره) می فرمایند قدر متیقن از اماکن تخییر، مسجد الحرام و مسجد النبی(ص) و مسجد کوفه و حائر حسینی(ع) است لکن بعید نیست بگوئیم شهرهای مکه و مدینه و کوفه و کربلا به صورت مطلق داخل در ملاک این حکم باشند. حال آنکه به نظر ما مطلب حق، حد وسط این دو قول است. یعنی نسبت به مکه و مدینه همانطور که در جلسهﻯ گذشته بیان کردیم، کل شهر ملاک است ولی نسبت به کوفه، مشهور مسجد کوفه را ملاک قرار داده اند. همچنین قولی وجود دارد که میزان را کل شهر کوفه قرار داده است و روایتی نیز بر این قول دلالت دارد که باید به بررسی آن بپردازیم.

 بررسی روایات وارده پیرامون کوفه:

 از جمله روایاتی که دربارهﻯ کوفه وارد شده، صحیحهﻯ حماد بن عیسی است که می فرماید «أَنَّهُ قَالَ: مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِ اللَّهِ الْإِتْمـَامُ فِي أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ حَـرَمِ اللَّهِ وَ حَـرَمِ رَسُولِهِ (ص) وَ حَـرَمِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (ع) وَ حَـرَمِ الْحُسَيْنِ بْـنِ عَلِيٍّ (ع)» [1] . در این روایت تعبیر «حَـرَمِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (ع)» وجود دارد که مجمل است و معلوم نیست مراد از آن، کل شهر کوفه است یا خصوص مسجد.

 روایت دیگر، روایت زیاد القندی است که حکم تخییر را بر شهر کوفه معلق کرده و می فرماید «قَالَ أَبُو الْحَسَنِ (ع) يَا زِيَادُ أُحِبُّ لَكَ مَا أُحِبُّ لِنَفْسِي وَ أَكْرَهُ لَكَ مَا أَكْرَهُ لِنَفْسِي أَتِمَّ الصَّلَاةَ فِي الْحَرَمَيْنِ وَ بِالْكُوفَةِ وَ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَيْنِ (ع)» [2] . این روایت با دو سند از طرف شیخ(ره) روایت شده که هر دو سند ضعیف هستند. دلیل آن نیز وقوع جعفر بن محمد بن مالک در آن دو سند است که دربارهﻯ او کذّاب گفته شده است.

 از دیگر روایاتی که مربوط به تخییر در کوفه هستند، روایات ضعیف السندی می باشند که حکم تخییر را معلق به مسجد کوفه کرده اند و آنها را در بحث مسجد الحرام و مسجد النبی(ص) بیان کردیم. یکی از آن روایات، روایت عبد الحمید است که می فرماید «قَالَ: تَتِمُّ الصَّلَاةُ فِي أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ مَسْجِدِ الرَّسُولِ (ص) وَ مَسْجِدِ الْكُوفَةِ وَ حَرَمِ الْحُسَيْنِ (ع)» [3] . روایت دیگر، روایت حذیفه است که می فرماید «تَتِمُّ الصَّلَاةُ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ مَسْجِدِ الرَّسُولِ(ص) وَ مَسْجِدِ الْكُوفَةِ وَ حَرَمِ الْحُسَيْنِ(ع)» [4] . روایت دیگر نیز روایت أبی بصیر است. در همهﻯ این روایات، تصریح به مسجد شده است که دلالت بر عدم شمول حکم نسبت به کل شهر کوفه دارد لکن این روایات، ضعیف السند هستند.

 جمع بندی نهایی پیرامون روایات کوفه:

 طریق استدلال به این روایات این است که در صحیحهﻯ حماد بن عیسی، عنوان «حَـرَمِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (ع)» بیان شـده و از طرفی در چند روایـت صحیح نیز حـرم امیرالمؤمنین(ع) به کـوفه تفسیر شده است که شامل کل شـهر کوفه می شود. نتیجه ای که از این صغری و کبری به دست می آید، تخییر در کل شهر کوفه است ولو روایاتی که تصریح به کوفه کرده اند، ربطی به نماز و حکم تخییر ندارند بلکه فقط می گویند حرم امیرالمؤمنین(ع) شهر کوفه است لکن به ضمیمهﻯ روایت حماد بن عیسی که می گوید نماز انسان در حرم امیرالمؤمنین(ع) تمام است ولی حرم امیر المؤمنین(ع) را معیّن نکرده می توان چنین نتیجه ای گرفت. لذا بعد از ضعف سند روایاتی که مسجد را ملاک قرار داده اند می توان به واسطهﻯ این صغری و کبری که از دو روایت صحیحه به دست می آیند، بر این مطلب استدلال کرد و نتیجه گرفت کل شهر کوفه میزان است؛ هرچند قدر متیقن از آن، مسجد است و حتی محقق خوئی(ره) به صورت احتیاط واجب، حکم تخییر را مختص به مسجد کوفه دانسته است (البته این حکم ربطی به شهر نجف ندارد).

 با توجه به این استدلال کسی اشکال نکند که اگر مراد از حرم امیرالمؤمنین(ع) شهر کوفه است و نماز انسان در تمام شهر کوفه تمام است، پس انسان جنب نباید وارد شهر کوفه شود؛ چراکه انسان جنب نباید وارد حرم امیرالمؤمنین(ع) شود. جواب این اشکال این است که مراد از حرم امیرالمؤمنین(ع)، اصطلاح فارسی آن، یعنی محل قبر ایشان که شخص جنب اجازهﻯ داخل شدن در آن را ندارد نیست بلکه اصطلاح حرم در اینجا همانند معنای حرم در مکه است که بدون احرام نباید در آن داخل شد و محدودهﻯ آن، چند فرسخ خارج از شهر مکه است و از این جهت است که در روایت آمده خداوند حرمی دارد و پیامبر(ص) نیز حرمی دارد.

 بررسی روایاتی که حرم امیرالمؤمنین(ع) را به شهر کوفه تفسیر کرده اند:

 روایاتی که حرم امیرالمؤمنین(ع) را به شهر کوفه تفسیر کرده اند، دو روایت هستند که یکی از آنها صحیحهﻯ حسّان بـن مهران است. حسّان بـن مهران بـرادر صـفوان بن مهران یا همان صفوان جـمال است. ایـشان در این روایـت می فرماید «سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) يَقُولُ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع) مَكَّةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ الْمَدِينَةُ حَرَمُ رَسُولِ اللَّهِ(ص) وَ الْكُوفَةُ حَرَمِي لَا يُرِيدُهَا جَبَّارٌ بِحَادِثَةٍ إِلَّا قَصَمَهُ اللَّهُ» [5] . در این روایت امیرالمؤمنین(ع) می فرمایند مکه، حرم خدا و مدینه، حـرم رسول الله(ص) و کوفه حرم من است. هیچ جبـاری دربارهﻯ آن قصد سوء نمی کنـد مگر ایـنکه خداوند کمر او را می شکند.

 روایت دوم، صحیحهﻯ خالد القلانسی از امام صادق(ع) است که از طریق کلینی(ره) و مزار ابن قولویه(ره) روایت شده است که هر دو صحیح هستند. ایشان می فرمایند «قَالَ: مَكَّةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ وَ حَرَمُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ الصَّلَاةُ فِيهَا بِمِائَةِ أَلْفِ صَلَاةٍ وَ الدِّرْهَمُ فِيهَا بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ الْمَدِينَةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ وَ حَرَمُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ الصَّلَاةُ فِيهَا بِعَشَرَةِ آلَافِ صَلَاةٍ وَ الدِّرْهَمُ فِيهَا بِعَشَرَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ الْكُوفَةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ وَ حَرَمُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ الصَّلَاةُ فِيهَا بِأَلْفِ صَلَاةٍ وَ سَكَتَ عَنِ الدِّرْهَمِ» [6] . اشکالی که در سند این روایت وجود دارد از جهت محمد بن حسن بن علی بن مهزیار است که از پدرش روایت می کند ولی هیچکدام توثیق نشده اند. همچنین در کتاب کافی به جای «خالد القلانسی»، «خلّاد» گفته شده است که شخصی مجهول می باشد لکن باید بگوئیم «خلّاد» اشتباه است و صحیح آن همان «خالد» می باشد. اما عدم توثیق محمد بن حسن بن علی بن مهزیار به وقت خود باقی است و وجود او در أسناد کامل الزیارات نیز آن را تصحیح نمی کند. چراکه قبلاً گفتیم اسناد کامل الزیارات مورد قبول نیستند مگر اینکه از مشایخ ابن قولویه(ره) باشند که ایشان از مشایخ ابن قولویه(ره) نیست. در هر صورت همان روایت اول که صحیح السند است برای ما کافی می باشد و خـدشه ای که در سند ایـن روایـت وارد است ضرری به بحث ما وارد نمی کند و به استـناد آن روایـت می توانیم بگوئیم کل شهر کوفه -البته کوفهﻯ قدیمی که بسیار بزرگ بوده و مسجد سهله نیز جزء آن بوده است- محل تخییر است لکن قدر متقین از آن، مسجد است که رعایت آن از جهت احتیاط مستحب خوب است.

 بررسی روایات وارده پیرامون حائر حسینی(ع):

 دربارهﻯ حرم امام حسین(ع) در سه عنوان روایت وارد شده است. روایت اول، صحیحهﻯ حماد بن عیسی است که قبلاً آن را بیان کردیم و متضمن عنوان حرم الحسین(ع) می باشد.

 دستهﻯ دیگر که عنوان آنها «نزد قبر حسین(ع)» است، ضعیف السند هستند. از جمله روایات این دسته، روایت أبی شبل است که می فرماید «قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) أَزُورُ قَبْرَ الْحُسَيْنِ، قَالَ: قَالَ زُرِ الطَّيِّبَ وَ أَتِمَّ الصَّلَاةَ عِنْدَهُ، قُلْتُ أُتِمُّ الصَّلَاةَ، قَالَ: أَتِمَّ قُلْتُ بَعْضُ أَصْحَابِنَا يَرَى التَّقْصِيرَ، قَالَ: إِنَّمَا يَفْعَلُ ذَلِكَ الضَّعَفَةُ» [7] . یعنی نماز انسان نزد قبر امام حسین(ع) تمام است و کسانی که می گویند نمازتان را شکسته بخوانید، اشخاص ضعیف النفس و ضعیف الاعتقادی هستند. همچنین از این دسته می توان به روایت زیاد القندی و ابراهیم بن أبی البلاد اشاره کرد که ضعیف السند هستند. روایت دیگر، روایت عمرو بن مرزوق است که می فرماید «سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ (ع) عَنِ الصَّلَاةِ فِي الْحَرَمَيْنِ وَ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَيْنِ (ع)، قَالَ: أَتِمَّ الصَّلَاةَ فِيهِمْ» [8] .

 دستهﻯ سوم، روایاتی هستند که در آنها عنوان «حائر» بیان شده است. در این دسته، دو روایت وجود دارد که هر دو مرسله و ضعیف هستند. یکی از آنها مرسلهﻯ صدوق و دیگری مرسلهﻯ حماد است.

 نتیجه اینکه تنها روایت معتبره، روایتی است که عنوان «حرم الحسین(ع)» را بیان می کند و از آنجا که این عنوان برای ما مجهول است، باید به قدر متیقن آن اخذ کنیم. قدر متیقنی که مورد فتوای فقها واقع شده، همین مقداری است که به عنوان حرم امام حسین(ع) معروف می باشد. چراکه عنوان «نزد قبر حسین(ع)» در اکثر روایات وجود دارد و مجموع این روایات، مستفیضه هستند. لذا قدر متیقن آنها همان حرمی است که به قبر امام حسین(ع) احاطه دارد. همچنین مراد از حائر در روایات دستهﻯ سوم، پشت دیوار است. چون کلمهﻯ «حائر» از حیران گرفته شده است و «حارَ الماء» به معنای ماندن آب و دور زدن آن است. جایی که آب جلو نمی رود و دور می زند، پشت دیوار است. مراد از این دیوار می تواند دیوار صحن باشد، می توان دیوار حرم باشد که قدر متیقن از آن، دیوار حرم است. یعنی مجموعه ای که محاط به دیوار حرم است، قدر متیقن می باشد که ربطی به صحن ندارد و فقط شامل چهار دیواری خود حرم می شود. لذا صحن، خارج از قدر متیقن است.

 همچنین روایات دیگری وجود دارد که استجابت دعا و فضیلت مخصوص حرم امام حسین(ع) را از حدّ قبر مطهر تا بیست و پنج ذراع در هر طرف معین کرده اند که این محدوده نیز منطبق بر حرم فعلی می شود. البته در این روایات نسبت به قصر یا تمام بودن نماز ذکری به میان نیامده است لکن برخی از فقها به استناد این مطلب، تمام خواندن نماز در این محدوده را جایز دانسته اند که به نظر ما مطلب خوبی است. چون مقدار آن را نمی دانیم و دلیل نیز اجمال دارد؛ لذا باید به قدر متیقن اکتفا کنیم.

  والسلام