درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع: استحاضه/دماء ثلاثه/غسل های واجب/غسل ها/کتاب الطهارة

بحث ما در مباحث استحاضه بود مطلبی از آخوند(ره) بیان شد و چون روایات و ادله، نسبت به نظر ایشان، مساعد نبود آن را ‌نپذیرفتیم.. اما نظریه مشهور این است که استحاضه بر سه قسم است؛ قلیله، متوسطه و کثیره. قلیله این است که خون به پنبه می رسد؛ ولی پنبه را سوراخ نمی کند تا داخل پنبه شود. متوسطه این است که در پنبه داخل می شود. کثیره این است که از پنبه هم عبور می کند و به محیط اطراف می رسد. اینها سه قسم اند و احکامشان هم باهم متفاوت است.

روایات دال بر احکام مستحاضه

راجع به قلیله در باب اول از ابواب استحاضه، صحیحه معاویة بن عمار را داریم که در آخرش آمده است:

وَ إِنْ کَانَ الدَّمُ لَا یَثْقُبُ الْکُرْسُفَ (اگر خون پنبه را سوراخ نمی کند، يعنی داخل پنبه نمی شود) تَوَضَّأَتْ (وضو می گیرد) وَ دَخَلَتِ الْمَسْجِدَ وَ صَلَّتْ کُلَّ صَلَاةٍ بِوُضُوءٍ وَ هَذِهِ یَأْتِیهَا بَعْلُهَا إِلَّا فِی أَیَّامِ حَیْضِهَا.[1]

می فرماید که وظیفه اش فقط این است که برای هر نمازی وضو بگیرد و دیگر طاهر است می تواند وارد مسجد هم بشود.

صحيحه حسین الصحاف را هم داریم که بر همین مطلب دلالت دارد.

در مورد کثیره و متوسطه، در صحیحه زراره آمده است.

وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: ... فَإِنْ جَازَ الدَّمُ الْکُرْسُفَ (یعنی از پنبه تعدی کرد) تَعَصَّبَتْ وَ اغْتَسَلَتْ ثُمَّ صَلَّتِ الْغَدَاةَ بِغُسْلٍ وَ الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ بِغُسْلٍ وَ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ بِغُسْلٍ (این راجع به کثیره بود. اگر خون از پنبه تجاوز کند و به بیرون برسد، کثیره است و سه غسل می خواهد؛ یکی برای صبح، یکی هم برای ظهر و عصر و یکی هم برای مغرب و عشاء) وَ إِنْ لَمْ یَجُزِ الدَّمُ الْکُرْسُفَ صَلَّتْ بِغُسْلٍ وَاحِدٍ.[2] (در صورتی که خون، داخل پنبه شده، اما خارج نشده باشد، این متوسطه است که یک غسل در شبانه روز، برایش کافی است. قاعدتا اگر خون قبل از نماز صبح شروع شد، همان موقع باید غسل کند و اگر شروعش قبل از نماز ظهر و عصر بود، باید انجام دهد. پس [زمان انجامش] موقعی است که خون شروع شود. این دو قسم متوسطه و کثیره را هم که در اینجا فرموده است.)

سوال: آیا اگر کثیره بین دو غسلش یعنی بین نمازهایش محدث نشود، غسل لازم دارد؟

جواب: اگر خون نیامد، لازم ندارد. آنچه یک غسل است، برای دو نماز ظهر و عصر است؛ مگر اینکه فاصله بیاندازد؛ یعنی اگر نماز عصرش را از ظهر فاصله بیاندازد، دوباره باید غسل را تکرار کند.

سوال: مثلا اگر در آخر وقت، نماز ظهر و عصرش را می خواند و به نماز مغرب نزدیک است و در این بین محدث نشود ...

جواب: اگر در این بین، خون نیامده است، حق با شماست؛ همان کافی است. اگر خون نیامد و یقین کرد که دیگر خون نیامده است، دیگر با همان ...

مسأله: وظیفه مستحاضه قلیله

مسألة. یجب علی المستحاضة القلیلة ان تتوضأ لکل صلاة و تُتَطهّر ظاهر الفرج ان وصل الیه الدم.

بار دیگر توضیح دهیم که مستحاضه قلیله، برای هر نمازی، باید وضو را تجدید کند. مثلا برای نماز ظهر و عصر دو وضو و برای نماز مغرب و عشا هم دو وضو باید بگیرد. برخلاف غسل که اگر یک غسل را انجام دهد، دو نماز را با آن می خواند؛ اما وضو باید تکرار شود. از کارهای دیگری که باید بکند این است که پنبه را هم عوض یا آب کشی و تطهیر کند. ظاهر فرج، اگر ملوَّث و به خون آلوده شده است، باید آب کشی و تطهیر کند. ظاهر فرج یعنی بیرون و قسمت خارجی آن؛ نه قسمت داخلیش. اینها بر او واجب است.

دلیل حکم مساله

اما یکی‌از ادله اش، صحیحه ابان بن عثمان است:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: ... فَإِنْ ظَهَرَ عَنِ الْکُرْسُفِ فَلْتَغْتَسِلْ ثُمَّ تَضَعُ کُرْسُفاً آخَرَ ثُمَّ تُصَلِّی.[3]

در مورد مستحاضه متوسطه گفته اند که باید کرسف یعنی پنبه را عوض کند. آقایان از آن فهمیده اند که فرق نمی کند؛ قلیله هم همین طور است. چون پنبه به هر تقدیر، نجس می شود و باید عوضش کند.

اما دلیل وجوب وضو در قلیله این است که گفتیم: "و ان کان الدم لا یثقب توضأت لکل صلاة." این را هم که شرح دادیم.

وظیفه مستحاضه متوسطه

مسألة. المرأة ان رأت الاستحاضة المتوسطة قبل الصلاة او فی اثنائها وجب علیها الغسل لتلک الصلاة. فإن رأت فی اثناء الصلاة اغتسلت و اعادت الصلاة.

اگر در استحاضه متوسطه، خون را قبل از نماز دید، باید غسل کند. حتی اگر در اثنای نماز هم دید و شروعش در اثنای نماز بود، باید نماز را به هم بزند و غسل کند و دوباره نماز را اعاده کند.

و یکفیها الغسل لیوم واحد و یجب علیها مضافا الی ذلک کل ما وجب علی المستحاضة القلیلة.

همه چیزهایی که بر مستحاضه قلیله واجب بود، بر این هم واجب است. یکی تطهیر فرج و دیگری تعویض قطنه یا تطهیرش بود. مندیل هم اگر به خون آلوده شده است، باید عوض شود. این احکام هم هست.

اما وجوب الغسل علیها فی الجملة، فلصحیحة زرارة. و ان لم یجز الدم الکرسف صلت بغسل واحد.

در صحیحه زراره، اول حکم مستحاضه کثیره را فرموده است که سه غسل دارد. آخرش هم به مستحاضه متوسطه اشاره کرده است و آن این است که "لم یجز الدم الکرسف"؛ یعنی خون داخل پنبه شده، اما خارج نشده است. این متوسطه است. می فرماید "صلت بغسل واحد"؛ یعنی یک غسل، برای روز کافی است.

سوال: وضو هم باید بگیرد؟

جواب: بله؛ باید وضو بگیرد. وضو و تطهیر فرج و تعویض قطنه، واجبند. غسل واحدی هم بر آنها اضافه می شود.

در صحیحه عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) آمده است:

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الْمُسْتَحَاضَةُ تَغْتَسِلُ عِنْدَ صَلَاةِ الظُّهْرِ وَ تُصَلِّی الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ ثُمَّ تَغْتَسِلُ عِنْدَ الْمَغْرِبِ فَتُصَلِّی الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ ثُمَّ تَغْتَسِلُ عِنْدَ الصُّبْحِ فَتُصَلِّی الْفَجْرَ ... .[4]

حضرت(ع) اسم مستحاضه را برده و برایش سه غسل فرموده است. دیگر تصریح نکرده که کثیره، متوسطه یا قلیله است. همین طور فرموده است: المستحاضة. بنابراین با روایت دیگر باید تفسیرش کنیم که این ناظر به مستحاضه کثیره است. با مراجعه به روایات دیگر که توضیح داده اند، اطلاق این روایت را مقید می کنیم و مشخص می شود که مربوط به مستحاضه کثیره است.

سوال و جواب: معهودی ندارد؛ چون معهودش مشخص نیست.

وجوب تبدیل قطنه

اما وجوب تبدیل القطنة، فایضا ذهب الیه المشهور و استدل عليه بصحيحة ابان بن عثمان:

"... فَإِنْ ظَهَرَ عَنِ الْکُرْسُفِ فَلْتَغْتَسِلْ ثُمَّ تَضَعُ کُرْسُفاً آخَرَ ثُمَّ تُصَلِّی... ".[5]

راجع به تبدیل قطنه، این طور آمده و در مورد قلیله است. اگر خون، روی پنبه نمایان شد، این قلیله است. حضرت(ع) فرموده که پنبه را باید عوض کند. ولی اجماع داریم که همه چیزهایی که در قلیله واجبند، در متوسطه و کثیره هم واجبند؛ ولی اینها چیزهایی اضافه دارند و الا پایه شان از اول، یکی است. یعنی در استحاضه متوسطه، یک غسل در روز، نسبت به قلیله اضافه می شود و در استحاضه کثیره سه غسل در روز اضافه می شود. اما وظایف قلیله بین همه مشترکند؛ یعنی هر نوع استحاضه ای، باید آن کارها را انجام دهد.

مناقشه ای در وجوب تبدیل قطنه برای نماز

مناقشه ای هم شده است. حضرت(ع) در این روایت فرموده است که پنبه را عوض کند؛ اما تعیین نکرده که به خاطر نماز و در وقت نماز عوضش کند. از این جهت اشکالی کرده اند. جواب این است که تمام واجباتی که بر مستحاضه هست، واجب نفسی نیستند. واجب نفسی یعنی اینکه خود به خود واجب باشند. بلکه اینها واجب شرطی و واجب غیری اند؛ یعنی به خاطر نمازند. بنابراین ولو اینکه حضرت(ع) نفرموده باشد، اما از خارج می دانیم که این تعویض پنبه و غیره به خاطر نمازند. فلهذا متصل به نماز باید این کار را بکند. چون اگر با فاصله باشد، دوباره خون می آید و آلوده می شود. اما متصل به نماز که انجام می شود، کافی‌است.

لزوم وضو در مستحاضه متوسطه و کثیره

بحث دیگر این است که وضو در رابطه با مستحاضه قلیله، مسلم است. در روایت صحیحه که ظاهرا روایت معاویة بن عمار بود، خواندیم که قلیله وضو می گیرد و مسجد هم می رود و یأتیها بعلها. اما مستحاضه متوسطه و کثیره هم وضو دارند.

فقد ورد فی موثقة سماعة:

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: ... وَ إِنْ لَمْ یَجُزِ الدَّمُ الْکُرْسُفَ فَعَلَیْهَا الْغُسْلُ کُلَّ یَوْمٍ مَرَّةً وَ الْوُضُوءُ لِکُلِّ صَلَاةٍ... .[6]

حضرت(ع) در خصوص مستحاضه متوسطه که خون داخل پنبه می شود اما از پنبه تجاوز نمی کند، تصریح فرموده اند که اولا باید برای هر نمازی یک وضو بگیرد و ثانیا کافی‌است که در شبانه روز یک غسل انجام دهد روایات دیگری هم داریم.

و ما يظهر من صحيحة معاویة بن عمار من عدم وجوب الوضوء لکل صلاة ...

از صحیحة معاویة بن عمار استفاده ای می شود که در این روایت تقابل ایجاد کرده است. فرموده که اگر مستحاضه، قلیله است، برای هر نمازی وضو می گیرد و اگر [متوسطه] است، باید غسلی برای شبانه روز به جا بیاورد. "... وَ رَأَتِ الدَّمَ یَثْقُبُ الْکُرْسُفَ اغْتَسَلَتْ لِلظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ".[7] تقابلی ایجاد شده است. این ظهور پیدا می کند در اینکه در قسم متوسطه و کثیره، وضو لازم نیست؛ وضو فقط مال قلیله است. این طور به نظر می آید. ولی در موثقه سماعه تصريح شده که هم غسل باید باشد و هم برای هر نمازی باید وضو باشد.

"ثُمَّ تَغْتَسِلُ وَ تَتَوَضَّأُ لِکُلِّ صَلَاةٍ"؛[8] این غسل برای متوسطه یا کثیره است؛ چون قلیله غسل ندارد. پس اینکه تصور کنید که وضو مخصوص قلیله است، اشتباه است؛ آنها هم وضو دارند.

سوال: ... با هر غسلی کفایت از وضو می کند؟

جواب: اینجا چون در ادله آمده است، یقینا آن بحث، دیگر نمی آید. اینکه قطعا گفتیم به حسب ادله، هم باید وضو بگیرد و هم غسل کند، دیگر آن بحث در اینجا نمی آید؛ در مورد مستحاضه، مستثناست. مستحاضه حتما باید وضو بگیرد و غسل هم بکند. آن بحث راجع به موارد دیگر است؛ نه در مستحاضه. باید انجام دهد.

سوال و جواب: این طور که دارد، ظاهرش این است که این غسل، وضو نمی خواهد؛ در حالتی که با توجه به آن روایاتی که نص هستند در اینکه وضو هم باید با غسل باشد، اینجا می گوییم مقصود از اینکه غسل بکند، این نیست که وضو لازم نیست؛ بلکه این غسل به عنوان وظیفه اختصاصی است؛ چون وظیفه اختصاصی متوسطه و کثیره، این است که غسل کنند؛ اما وظایف دیگر را هم باید انجام دهند و منافاتی ندارد. پس دلیل اینکه فقط غسل را گفته‌، این است که وظیفه اختصاصی شان است.