درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع: کیفیت غسل و احکام آن/غسل جنابت/غسل های واجب/غسل ها/کتاب الطهارة

مسأله: بطلان غسل با علم به شسته نشدن نقطه ای نامعلوم

مسألة ٣٧۴. اذا علم بعد الغسل بان نقطة من البدن لا یعرفها بقیت غیر مغسولة وجبت اعادتها.

اين مساله، تتمه ای دارد. شخصی غسل کرده است و بعد از پایان غسل، یقین کرد که نقطه ای مانده است، چون نمی داند کدام طرف است، از این جهت باید تمام غسل را اعاده کند.

محقق خوانساری(ره) و قول به صحت غسل

این محقق خوانساری غیر از خوانساری های زمان ما است. ایشان از آن خوانساریهایی است که در حدود چهارصد، پانصد سال پیش بوده اند. نام آقا جمال خوانساری(ره) و آقا حسین خوانساری(ره) را شنیده اید. آقا حسین پسر آقا جمال بوده است که بر لمعه حاشیه دارند و از افاضل و بزرگان زمان صفویه بوده اند. محقق خوانساری فرموده اگر [بعد از غسل] یقین هم کرد که نقطه ای [نشسته] باقی مانده، اشکالی ندارد.[1] خوب وقتی غسل کامل نبوده، چطور می گوید: اشکالی ندارد؟ حالا بیاییم بحث ایشان را بررسی کنیم.

ذهب المحقّق الخوانساری الی عدم الباس و استدلّ عليه بصحیحة ابراهیم بن ابی محمود.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا ع الرَّجُلُ یُجْنِبُ (کسی جنب می شود) فَیُصِیبُ جَسَدَهُ وَ رَأْسَهُ الْخَلُوقُ وَ الطِّیبُ وَ الشَّیْ ءُ اللَّکِدُ مِثْلُ عِلْکِ الرُّومِ وَ الظَّرْبِ وَ مَا أَشْبَهَهُ (بعد از آنکه جنب شد، چیزهایی از جنس روغن، یا عطر یا چیزهای دیگری که فوائدی دارد به بدنش می مالد.) فَیَغْتَسِلُ فَإِذَا فَرَغَ وَجَدَ شَیْئاً قَدْ بَقِیَ فِی جَسَدِهِ مِنْ أَثَرِ الْخَلُوقِ وَ الطِّیبِ وَ غَیْرِهِ قال: لَا بَأْسَ.[2]

پس غسلش را که کرد می بیند مقداری از آن چیزها از قبل غسل در بدنش باقی مانده است. حضرت(ع) فرمود: اشکال ندارد. ظاهرش این است که جرم هم داشته باشد. چون ظاهر عبارت "والشیء اللکد" یعنی چیز چسبناک‌ هم دارد.

محقق خویی(ره) می فرماید:

لم يظهر لتلك الكلمة (بکیفیاته المختلفة) معنى مناسب للرواية.[3]

یعنی این کلمه به چندین شکل خوانده شده است؛ اما هر چه فکر کردیم معنی مناسبی برایش پیدا نکردیم. یعنی این کلمه برای ما مغشوش است. این را سیدنا الاستاد(ره) فرموده است.

توجیه روایت مستمسک محقق خوانساری

ما در اینجا [کتاب خود] توجیهی داریم که با تعبیر "قلتُ" آورده ایم برای اینکه این مشکل را [حل کنیم.]

"قلت اجود محامل الروایة ان یقال المناسب بقاء اللون".

چون که خلوق و عطر و چند مورد از اینها ذکر شده بود، ما روایت را بر انواع عطریات حمل می کنیم که معمولا جرم ندارند؛ ولی رنگی از آنها باقی می ماند تا منافات با دیگر روایات را دفع کنیم. زیرا در روایات دیگر که صحیحه هم هستند، آمده است: "ان بقی شعرة من بدنه لم یغسله فغسله باطل". یعنی اگر یک سر مو از بدن شسته نشود، غُسل باطل است.

سوال: بهتر نیست بگوییم مراد از علک و خلوق و ... اشیاء دارای جرم است ولی چون این ها هنگام غسل جابجا می شوند امام(ع) فرموده اشکالی ندارد؟

و جواب: اولا این احتمال بسیار ضعیف است. چون از روایت و خصوصا تعبیر «مثل علک الروم» بر می آید که گویا این چیزها به بدنش چسبیده اند، پس فرض جابجا شدن مشکل است و اذا جاء الاحتمال بطل الاستدلال. ثانیا وقتی می خواهیم بین روایات تعارض نشود باید تأویلی پیدا کنیم. تأویل ما این بود که اینها از مقوله عطریاتند. عطریات رنگ دارند اما جرم ندارند. مثل رنگ حنا که جرم ندارد.

سوال: پس «علک» چطور می شود؟

جواب: از علکش باید صرف نظر کنیم و الا هر کاریش کنیم این روایت معارض دارد و چون معارض اقوی است [ترجیح با آن هاست.]

* علک هم که می گویند در زبان خودمان هم داریم؛ معنایش این نیست که در دهانمان بگذاریم. اینها میخک و یک سری چیزها را قبلا می گرفتند و باهم قاطی می کردند؛ هم بدن را خوشبو می کرد و هم می مالیدند. یک محسناتی داشته است. این نیست که آدامسی باشد که به بدن بچسبد. این معنایش این نیست.

** [به هر حال] اگر ظهور روایت خیلی را در اینکه یک نقطه ای مانده و آب به آن نرسیده است، بپذیریم [خوب امام(ع) فرموده] اشکالی ندارد. می شود همان که محقق خوانساری(ره) فتوا داده است. ولی ما گفتیم که اگر تأویلش نکنیم، با روایات واضح الدلاله ای که سندا اقوی هستند، معارض است. چیزی که با قوی تر از خودش معارض شد، ساقط می شود و این روایت، با روایات زیادی که داریم درباره اینکه سر سوزنی نباید از بدن شما در موقع غسل بماند که آب به آن نرسد، تعارض پیدا می کند؛ و باید به هر کدام که اقوی است و مطابق فتوای اصحاب است و عمل به آن بین اصحاب مشهور است، [عمل‌کرد]. پس این روایت از دور خارج می شود و اگر چنانچه بخواهیم تأویلی پیدا کنیم، این تأویل به نظرم بد نبود که بگوییم اینها از مقوله عطریاتند که رنگ دارند؛ اما جرم ندارند؛ مثل رنگ حنا. این طوری توجیهش کنیم. اگر قبول شد که فبها. اگر قبول نشد، فیُرَدُّ علمه الی اهله. از مواردی است که باید بگوییم علمش را به اهلش رد می کنیم.

سوال و جواب: [................]

مسأله: علم به شسته نشدن قسمت معینی از بدن بعد از غسل

مسألة اذا علم بعد الغسل بان الجانب الایسر بقی غیر مغسول ...

در این مسأله می خواهیم ترتیب بین سر و گردن و بقیه بدن را بگوییم، که این ترتیب مسلم و اجماعی است. اما درباره ترتیب بین جنب راست و چپ بدن، مشهور است، کاد ان یکون مجمعا علیه. فلهذا اگر شخصی اشتباه کرد و هنوز جنب راست را تمام نکرده، به جنب چپ شروع کرد، غلط است. باید ترتیب رعایت شود. اگر بر خلاف ترتیب عمل کرد، غسلش باطل است. منتهی گفتیم که محقق خویی(ره) براساس روایات زیادی که واضح الدلاله هم بودند، فتوا دادند به اینکه جنب راست و جنب چپ تفاوتی ندارند و هر دو یکی هستند.

حالا اگر بعد از آنکه در بدن وارد شد، در سر و گردن شک کرد، دیگر اعتنا نمی کند و اگر هنوز فارغ نشده، باید اعتنا کند. چون در اینجا قاعده تجاوز هست. قاعده تجاوز این است که تا زمانی که به هر عملی مشغولید، اگر در آن شک کردید، باید اعتنا کنید و اگر گذشت و در جزء بعدی وارد شدید و شک کردید، دیگر به شک اعتنا نمی کنید. خوب اگر طبق فتوای مشهور گفتیم که جنب راست و چپ را دو چیز حساب کردیم، این طوری می شود که اگر در جنب راست شک کرد، اگر هنوز مشغول جنب راست است، باید اعتنا کند و اگر مشغول جنب چپ شده است، اعتنا نمی کند؛ چون قاعده تجاوز، جاری می شود. این بر طبق مبانی است که حالا ما چه مبنایی قبول می کنیم. گفتیم مبانی مختلف است که آیا جنب چپ و راست را دوتا یا یکی حساب کنیم. اما این مسأله ای که مطرح کردیم، جریان قاعده تجاوز بود.

بررسی جریان قاعده تجاوز در غسل و تیمم

منتهی بحث اصلی و عمده و جان کلام در اینجاست که قاعده تجاوز، یقینا در وضو جاری نیست. چون روایت معتبره ای در آنجا دارد و مسلما اصحاب همه فتوا داده اند و هیچ شک و شبهه ای نیست. اما بحثی هست که آیا غسل و تیمم که با وضو به آنها طهارات ثلاث می گویند، را به وضو ملحق کنیم و در آنها هم قائل به عدم جریان قاعده تجاوز بشویم. این هم بحثی است. در بین معاصرین، مرحوم امام قائل بود به اینکه اینها ربطی به هم ندارند و قاعده تجاوز در وضو جاری نمی شود؛ اما در غسل[4] و تیمم[5] جاری می شود. شیخ انصاری(ره) این سه را مثل هم قرار داده است و فرموده که قاعده تجاوز همان طور که در وضو جاری نیست، در غسل و تیمم هم جاری نیست.[6] این تتمه و شرح و دنباله دارد که ان شاء الله فردا بحث می کنیم.