موضوع: تفسیر آیات 8-10 سوره مجادله

سوره مبارکه «مجادله» همان طوری که ملاحظه فرمودید، در مدینه نازل شد، اوّل با احکام ظهار و امثال این وارد شد تا رسید به مسائل اجتماعی آن روز. فرمودند اوّلاً در هر نجوا مستحضر باشید که ذات اقدس الهی حضور دارد و شما او را نمی‌بینید و تحت شمارش او هم درنمی‌آید که ﴿مَا یَکُونُ مِن نَجْوَی ثَلاَثَةٍ اِلاّ هُوَ رَابِعُهُمْ﴾[1] که فرق بین رابعِ ثلاثه و ثالثِ ثلاثه گذشت؛ اگر سه نفر نشستند دارند نجوا می‌کنند، حقیقتاً سه نفرند. آنچه زیر عدد و شمارش می‌آید سه نفرند؛ اما سه تا علم است سه تا وجود است؛ در کنار این سه تا علم، یک علم نامتناهی است که به حساب اینها به عدد در نمی‌آید؛ لذا وقتی می‌خواهند بشمارند، بیش از سه نفر نیست. آن علم نامتناهی چهارمیِ سه نفر است، نه چهارمیِ چهار نفر.

از آن گذشته، وارد مسئله نجوا و زیر گوش گفتن شدند. در صدر اسلام عده‌ای از منافقین در محافل رسمی و غیر رسمی زمزمه‌ها و توطئه‌هایی داشتند که زیر گوش هم می‌گفتند. این کار، جامعه اسلامی، مسلمان‌ها و متدین‌ها را می‌رنجاند. محور تناجی و زیر گوش گفتن اینها هم سه چیز بود: یا «معصیة الله» بود یا معصیت مردم بود، حقوق مردم را می‌خواستند بخورند، یا معصیت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود که می‌خواستند احکام سیاسی آن حضرت و رهبری آن حضرت را نقض کنند. همه اینها «معصیة الله» است؛ لکن تفصیل قاطع شرکت است. اینکه قرآن در سور مدنی «حق الله» را با «حق النّاس» با «حق الحکومة» از هم جدا می‌کند، برای اینکه به ساختار حکومت هم نظم خاصی عطا کند. اصل تناجی را چون مایه حزن مسلمان‌ها بود، این را منع کرد. فرمود زیر گوش هم نگویید، این کار ممنوع است. با اینکه در اسلام تناجی یعنی زیر گوش هم گفتن در مجالس مسلمان‌ها مؤمنین را می‌رنجاند و فکر می‌کردند این منافقین در صدد توطئه جدید هستند، اینها با نهی حضرت، دوباره تناجی می‌کردند؛ لذا ذات اقدس الهی فرمود: ﴿اَ لَمْ تَرَ اِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوَی ثُمَّ یَعُودُونَ﴾؛ اینها با اینکه دین دستور داد که در مسجد در حضور مردم شما زیر گوش هم سخن نگویید مؤمنین را می‌رنجاند، مع ذلک تناجی می‌کردند، این دهن‌کجی را داشتند. این اصل تناجی که «فی نفسه» در جامعه ممنوع است.

حالا فرمود اگر خواستید تناجی کنید گناهی روی گناهتان نیاید. بعضی دو گناه است، بعضی یک گناه؛ اگر امر عادی باشد، صِرف تناجی باشد، چون مایه حزن مؤمنین و هراس آنهاست، فقط یک گناه است و اگر محور تناجی شما اثم، عدوان و ﴿مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ﴾ باشد، هر کدام از اینها باشد به اضافه گناه تناجی، می‌شود دو گناه.

تعاون را در قرآن کریم به سه حکم محکوم نکرده، تعاون دو حکم دارد. در سوره مبارکه «مائده» فرمود که تعاون داشته باشید؛ در آیه دو سوره مبارکه «مائده» فرمود: ﴿تَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی﴾، این مورد امر است. ﴿وَ لاَ تَعَاوَنُوا عَلَی الْاِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ﴾، که این تعاون منهی است. اثم و عدوانی که در سوره «مائده» آمده، همان اثم و عدوانی است که در سوره مبارکه «مجادله» است؛ یعنی یا «حق الله» یا «حق النّاس»؛ لکن اصرار سوره «مجادله» بر این است که درست است که راهنمایی پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یا به «حق الله» بر می‌گردد یا به «حق النّاس» یا درباره احکام الهی است یا درباره مسائل مردمی، از این دو بیرون نیست؛ لکن چون استناد دارد به خود حضرت، نافرمانی او هم گناه سوم محسوب می‌شود. در آیه دو سوره مبارکه «مائده» فرمود: ﴿تَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی﴾، این یک؛ ﴿وَ لاَ تَعَاوَنُوا عَلَی الْاِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ﴾، این دو. در جریان تناجی، اصل تناجی در حضور جامعه اسلامی را منع کرد؛ لکن فرمود: ﴿اَ لَمْ تَرَ اِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوَی ثُمَّ یَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَ یَتَنَاجَوْنَ﴾، به یکی از این سه گناه: ﴿بِالْاِثْمِ﴾ که «حق الله» است، ﴿وَ الْعُدْوَانِ﴾ که تجاوز به حقوق مردم است، ﴿وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ﴾ که دهن‌کجی به راهنمایی حضرت است. ﴿وَ اِذَا جَاءُوکَ حَیَّوْکَ﴾، بعد فرمود: ﴿یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اِذَا تَنَاجَیْتُمْ فَلاَ تَتَنَاجَوْا بِالْاِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ تَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوَی﴾، این ﴿تَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوَی﴾، که به دو امر اشاره می‌کند، مشابه همان ﴿تَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی﴾ است، بعد فرمود اینها نه تنها آن بی‌ادبی را دارند، بلکه برخی‌ها از خود یهودی‌ها آموختند که وقتی وارد محضر حضرت می‌شدند بی‌ادبی می‌کردند به جای اینکه بگویند: «السلام علیکَ»، می‌گفتند: «السّامُ علیک». سام هم به معنی مرگ و امثال آن است. ﴿وَ اِذَا جَاءُوکَ حَیَّوْکَ﴾، تحیت دارند اظهار ادب می‌کنند به چیزی که خدا تحیّت نکرده است. خدا به «السلام» تحیّت کرده، نه به «السام» که به معنی مرگ و امثال آن است. سلام را ذات اقدس الهی به همه مؤمنین فرستاد که بحث آن در روزهای قبل مشخص شد. هم سلام را هم صلوات را؛ سلام را به طور عمومی وعده داد بعد از اینکه جریان موسی و‌هارون ( (سلام‌الله‌علیها) ا) را ذکر کرد، فرمود: ﴿سَلامٌ عَلی‌ مُوسی‌ وَ‌هارُونَ﴾[2] ، بعد فرمود: ﴿کَذلِکَ نَجْزِی﴾[3] ما به بندگان مؤمن خودمان همین گونه جزا می‌دهیم. صلوات را در سوره مبارکه «احزاب» مشخص کرده است. در سوره مبارکه «احزاب» که ﴿اِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ﴾[4] دارد، دارد که ﴿هُوَ الَّذی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَ مَلائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَی النُّورِ﴾[5] خدا بر مؤمنین صلوات می‌فرستد، برای اینکه اینها را نورانی کند. در «آیة الکرسی» دارد: ﴿اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا﴾، که اینها ﴿یُخْرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَی النُّورِ﴾[6] اما در سوره «احزاب» دارد صلوات می‌فرستد. چرا حالا ما تلاش و کوشش نکنیم خود را مشمول صلوات آن حضرت قرار ندهیم؟

به هر تقدیر فرمود اینها تناجی دارند، اصل تناجی «فی نفسه» در جامعه اسلامی در حضور مؤمنین که آنها را می‌رنجاند، باعث اذیت آنهاست، حرام است «فی نفسه» و اگر ﴿بِالْاِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ﴾ باشد، معصیتش مضاعف است و اگر نه، درباره بِرّ و تقوا باشد، اصل نجوا گناه است، بقیه گناه دیگری کنار او نیست.

پرسش: ...

پاسخ: می‌توانیم این کار را نکنیم. وقتی که جامعه را می‌رنجاند دیگران را به ریب وادار می‌کند، چرا این کار را بکنیم؟

پرسش: شاید نجوا به برّ و تقوا باشد.

پاسخ: نه، اصل تناجی مشکل دارد. در حضور مردم آدم چرا زیر گوش هم بگوید؟

پرسش: خودش می‌فرماید: ﴿تَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوَی﴾.

پاسخ: بله، اصل تناجی «فی نفسه» ممنوع است؛ حالا اگر کسی خواست تناجی کند گناه مضاعف نداشته باشد. آنها یک گناه مضاعف داشتند که در جمله قبل بیان کرده است. فرمود: ﴿اَ لَمْ تَرَ اِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوَی﴾، این یک گناه؛ ﴿ثُمَّ یَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَ یَتَنَاجَوْنَ بِالْاِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ﴾، این یک گناه مضاعف است. اما کسانی که ﴿بِالْبِرِّ وَ التَّقْوَی﴾ تناجی دارند، وقتی جامعه این چنین باشد، همه راحت‌اند. این فرهنگ وقتی فرهنگ عمومی باشد، می‌دانند این آقایان که در زیر گوش هم می‌گویند، درباره اینکه ما چگونه مشکل این مسجد را حلّ کنیم، یا چگونه مشکل جامعه را حلّ کنیم، یا چگونه فقر مردم را برطرف کنیم. می‌دانند که زیر گوش هم دارند همین را می‌گویند، این حزنی ندارد. در جامعه اسلامی وقتی فرهنگ این شد که هیچ وقت زیر گوش هم مطلبی نمی‌گویند، مگر ﴿بِالْبِرِّ وَ التَّقْوَی﴾. اینها خوشحال‌اند و دیگر حزنی در کار نیست؛ اما دو تا منافق وقتی که در کنار هم نشستند در یک جامعه عمومی دارند حرف می‌زنند، اینها نگران می‌شوند.

بعد فرمود اینها ﴿حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَهَا﴾ که فرق «یَصْلی» با «تصلیه» قبلاً بحث شد؛ یکی ثلاثی مجرد است که سوخت و سوز ظاهری است؛ دیگری ﴿تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ﴾[7] است که باب تفعیل است سوخت و سوز درونی است.

پرسش: تناجی که «فی نفسه» حرام نیست، به خاطر ایذاء حرام است و ایذاء هم که در برّ و تقوا جایگاهی ندارد.

پاسخ: غرض این است که اگر در جامعه عده‌ای هستند که زیر گوش هم می‌گویند و شناخته شده‌اند و وابسته به بیگانه‌اند و همیشه در صدد تصمیم علیه یک جامعه هستند، این می‌رنجاند دیگران را.

پرسش: ولی تناجی به برّ و تقوا که موجب....

پاسخ: البته، اگر جامعه این چنین باشد که همه‌شان مؤمن‌اند، منافق ما در جامعه نداریم، اینها وقتی که زیر گوش هم حرف می‌زنند، درباره کار خیر است. این از بحث بیرون است این جامعه، جامعه اسلامی شد و زیر گوش هم اگر می‌گویند درباره بِرّ و تقواست. اما در صدر اسلام و مانند صدر اسلام که یک سلسله منافقین‌اند در صدد ایذای مسلمین‌اند، اینها اصل تناجی‌شان معصیت است، چون باعث اذیت دیگران‌اند. اگر محور مناجات و تناجی آنها، اثم و عدوان و معصیت رسول بود، یک گناه مضاعف است.

حالا قبلاً وعده دادیم که درباره خطبه نورانی «فدکیه» وجود مبارک حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) آن جمله را معنا کنیم که امیدواریم خطبه «فدکیه» آن حضرت هم مثل خطبه غدیریه پدر بزرگوارش ( (سلام‌الله‌علیها) ا) درسی بشود. آن خیلی اصرار شد ـ الحمدلله ـ رواج پیدا کرد درسی شد عده‌ای بحث می‌کنند درس می‌خوانند. این خطبه «فدکیه» هم باید همین طور بشود. در آغاز خطبه «فدکیه» وجود مبارک زهرا (سلام‌الله‌علیها) بعد از حمد و شکر، چند جمله درباره توحید دارد، تا می‌رسند به این جمله: «ابْتَدَعَ الْاَشْیَاءَ لَا مِنْ شَیْ‌ء کَانَ قَبْلَهَا وَ اَنْشَاَهَا بِلَا احْتِذَاءِ اَمْثِلَةٍ امْتَثَلَهَا کَوَّنَهَا بِقُدْرَتِهِ وَ ذَرَاَهَا بِمَشِیَّتِهِ»[8] [9] این چند جمله نورانی بعد هم مشابه این هست، بعد به خطابه منتهی می‌شود. این چند جمله درسی یعنی درسی است؛ نظیر رسائل و مکاسب نیست حواستان جمع باشد که با بنای عقلا و فهم عرف حلّ بشود.

اشکالی که منکران مبدا و معاد دارند که می‌گویند ـ معاذالله ـ خدایی نیست، می‌گویند اگر خدایی باشد و آسمان و زمین را خلق کرده باشد، این یا آسمان و زمین را از یک مواد موجود قبلی خلق کرد که می‌شود «من شیء» یا نقیضش که «من لا شیء» است خلق کرد. خدا عالم را از چه چیزی خلق کرد؟ یا «من شیء» یا «من لا شیء»! از دو طرف نقیض که بیرون نیست، این مطلب اوّل.

اگر خدا عالم را «من شیءٍ» خلق کرده باشد، پس معلوم می‌شود یک سلسله ذرّاتی قبلاً بود خدا اینها را جمع کرد به صورت آسمان و زمین درآورد. پس معلوم می‌شود قبل از آفرینش چیزهایی بودند، موجوداتی بودند و خدا نداشتند و خالق نداشتند پس می‌شود چیزی موجود باشد و خالق نداشته باشد. اگر خدا عالم را «من لا شیء» خلق کرده باشد، «لا شیء» که عدم است و عدم که نمی‌تواند ماده قرار بگیرد که فاعلی از عدم آسمان بسازد، از عدم زمین بسازد! و شیء هم که از دو نقیض بیرون نیست؛ هم «من شیءٍ» محال است هم «من لا شیء» محال است. این شبهه مادّیین از دیرزمان است.

مرحوم کلینی (رضوان الله تعالی علیه) این شبهه را نقل می‌کند. مرحوم کلینی می‌دانید یک محدّث متفکر عمیقی است. ایشان در مقدمه این کتاب، یک مقدمه نُه صفحه‌ای دارد که آن مقدمه نُه صفحه‌ای را مطالعه می‌فرمایید، این دو سه سطر آخر مقدمه‌اش این است؛ می‌فرماید من این کتاب و احادیث اهل بیت (علیهم‌السّلام) را جمع کردم بخش اوّل این «کتاب العقل و فضائل العلم»[10] است، چرا؟ «و اوّل ما ابدا به و افتتح به کتابی هذا کتاب العقل و فضائل العلم و ارتفاع درجة اهله، و علوّ قدرهم، و نقص الجهل، و خساسة اهله، و سقوط منزلتهم»؛ چرا اوّل از عقل شروع کردم؟ این عبارت از کلمات قصار اوست، ملاحظه بفرمایید: «اذ کان العقل هو القطب الّذی علیه المدار و به یحتجّ و له الثواب و علیه العقاب»؛ این یک سطر، سطری است که باید با طلا نوشت. فرمایش کلینی این است که قطب فرهنگی یک ملّت شعور آن ملّت است. عقل هر ملّتی، قطب فرهنگی آن ملّت است و ائمه تبعاً للقرآن کریم جامعه را به عقل و عقلانیت دعوت کرده‌اند. «اذ کان العقل هو القطب الّذی علیه المدار»؛ مدار تمدّن، مدار سعادت، شعور مردم است. «اذ کان العقل هو القطب الّذی علیه المدار و به یحتجّ»؛ در موارد احتجاج و استدلال و برهان عقلی نه بنای عقلا که فعل است، استدلال می‌شود. «و له الثواب و علیه العقاب»[11] حالا همین کلینی بعد از جریان کتاب عقل و کتاب فضل علم، کتاب توحید را شروع کردند. کتاب توحید چند باب دارد، «بَابُ جَوَامِعِ التَّوْحِید»[12] در همان کتاب توحید است. وجود مبارک حضرت امیر در جریان صفّین چندین خطبه خواند و شهامت حضرت امیر را انسان در همه خطب می‌بیند، مخصوصاً در جریان جنگ صفّین و سوگند یاد می‌کند، می‌فرماید: «وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِه‌»؛ قسم به ذات کسی که جان علی در دست اوست، من در پیشاپیش پیغمبر شمشیر می‌زدم، شمشیر می‌زدم، شمشیر می‌زدم، تا پیغمبر فرمود: «لَا فَتَی اِلَّا عَلِیٌّ وَ لَا سَیْفَ اِلَّا ذُو الْفَقَار»[13] این را در جریان جنگ صفین خواندند. بعد فرمود رنگ موی زنان حناست رنگ موی مرد خون است. الآن ما در دهه فجر هستیم و شیعیان علی نشان دادند که رنگ موی آنها خون است نه حنا و انقلاب را به ثمر رساندند، همین فکرها بود همین خطبه‌ها بود که انقلاب را به ثمر رساند. فرمود: «خِضَابَ النِّسَاءِ الْحِنَّاءُ وَ خِضَابَ الرِّجَالِ الدِّمَاءُ»[14] اینها را در همین جنگ صفین گفت. در همین صفین رفتند و آمدند وقتی که دوباره می‌خواست اصحاب را تجهیز کند به میدان نبرد ببرد، مرحوم کلینی (رضوان الله تعالی علیه) نقل می‌کند «اَنَّ اَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السّلام) اسْتَنْهَضَ النَّاسَ فِی حَرْبِ مُعَاوِیَةَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ فَلَمَّا حَشَدَ»؛ همه مردم که حاضر شدند. اینکه می‌گویند: «حشد الشعبی، حشد الشعبی» این است. وقتی «حَشَدَ النَّاسُ»؛ همه مردم حاضر شدند، «قَامَ خَطِیباً»؛ خطبه‌ای خواند و این چنین فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْاَحَدِ الصَّمَدِ الْمُتَفَرِّدِ الَّذِی لَا مِنْ شَیْ‌ءٍ کَانَ وَ لَا مِنْ شَیْ‌ءٍ خَلَقَ مَا کَانَ»؛ نقیض «من شیء»، «لا من شیء» است، نه «من لا شیء». این خطبه مفصّل هم هست، این خطبه را مرحوم کلینی (رضوان الله تعالی علیه) نقل می‌کند بیش از دو صفحه است. حالا نگاه کنید حرف کلینی را؛ مستحضرید که در کلّ این هشت جلد، چند سطری فرمایشات ایشان است و گرنه مرحوم کلینی فقط نقل می‌کند.

بعد از اینکه این را نقل کرد، فرمود: «وَ هَذِهِ الْخُطْبَةُ مِنْ مَشْهُورَاتِ خُطَبِهِ (علیه‌السّلام) حَتَّی لَقَدِ ابْتَذَلَهَا الْعَامَّةُ»؛ از بس این خطبه غرّاء و فصیحانه است خیلی‌ها این را حفظ کردند. «وَ هِیَ کَافِیَةٌ لِمَنْ طَلَبَ عِلْمَ التَّوْحِیدِ اِذَا تَدَبَّرَهَا وَ فَهِمَ مَا فِیهَا»؛ بعد حرف کلینی این است، می‌فرماید: «فَلَوِ اجْتَمَعَ اَلْسِنَةُ الْجِنِّ وَ الْاِنْسِ»؛ اگر تمام جن و انس جمع بشوند، «لَیْسَ فِیهَا لِسَانُ نَبِیٍّ»؛ پیغمبر در بین اینها نباشد، «عَلَی اَنْ یُبَیِّنُوا التَّوْحِیدَ بِمِثْلِ مَا اَتَی بِهِ بِاَبِی وَ اُمِّی»؛ اگر تمام جن و انس جمع بشوند، پیغمبر در میان آنها نباشد، بخواهند خطبه‌ای بیاورند مثل خطبه کسی که پدر و مادرم فدای او! درباره حضرت امیر دارد. «بِمِثْلِ مَا اَتَی بِهِ بِاَبِی وَ اُمِّی»؛ پدر و مادرم فدای او! «مَا قَدَرُوا عَلَیْهِ». مرحوم صدر المتالهین در شرح اینجا می‌گوید که باید ایشان اهل بیت را استثنا بکند و باید این جمله را هم بگویند که هر پیغمبری هم نمی‌تواند. اگر انبیای بزرگ نبودند و اگر انبیای عادی بودند هم نمی‌توانستند مثل علی (سلام‌الله‌علیه) حرف بزنند. «مَا قَدَرُوا عَلَیْهِ وَ لَوْ لَا اِبَانَتُهُ (علیه‌السّلام) مَا عَلِمَ النَّاسُ کَیْفَ یَسْلُکُونَ سَبِیلَ التَّوْحِیدِ». حالا برهان مسئله چیست؟ به خاطر فصاحت و بلاغتش است؟ یا نه، به خاطر آن بحث‌های عقلی‌اش است؟ استدلال مرحوم کلینی این است که «اَ لَا تَرَوْنَ اِلَی قَوْلِهِ»؛ شما این حرف را نگاه نمی‌کنید؟ این شبهه کهنه فیلسوف‌های مادی را او جواب داد. «اَ لَا تَرَوْنَ اِلَی قَوْلِهِ لَا مِنْ شَیْ‌ءٍ کَانَ وَ لَا مِنْ شَیْ‌ءٍ خَلَقَ مَا کَانَ فَنَفَی بِقَوْلِهِ لَا مِنْ شَیْ‌ءٍ کَانَ مَعْنَی الْحُدُوثِ وَ کَیْفَ اَوْقَعَ عَلَی مَا اَحْدَثَهُ صِفَةَ الْخَلْقِ وَ الِاخْتِرَاعِ بِلَا اَصْلٍ وَ لَا مِثَالٍ نَفْیاً لِقَوْلِ مَنْ قَالَ اِنَّ الْاَشْیَاءَ کُلَّهَا»؛ این مادّیین این شبهه را دارند، می‌گویند: «الْاَشْیَاءَ کُلَّهَا مُحْدَثَةٌ بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَ اِبْطَالًا لِقَوْلِ الثَّنَوِیَّةِ الَّذِینَ زَعَمُوا اَنَّهُ لَا یُحْدِثُ شَیْئاً اِلَّا مِنْ اَصْلٍ»؛ اینها می‌گویند خدا هیچ چیزی را نمی‌تواند خلق بکند مگر اینکه ماده‌اش باید باشد. از ماده موجود هوایی، آسمانی، زمینی، چیزی خلق می‌کند. «وَ لَا یُدَبِّرُ اِلَّا بِاحْتِذَاءِ مِثَالٍ»؛ چرا؟ برای اینکه خدا حتماً «من شیءٍ» خلق کرد، «من لاشیء» که نمی‌تواند خلق بکند. از دو نقیض هم بیرون نیست؛ اگر «من لا شیء» خلق بکند که محال است، پس حتماً «من شیء» خلق کرد. مرحوم کلینی می‌فرماید که «فَدَفَعَ (علیه‌السّلام) بِقَوْلِهِ لَا مِنْ شَیْ‌ءٍ خَلَقَ مَا کَانَ، جَمِیعَ حُجَجِ الثَّنَوِیَّةِ وَ شُبَهِهِمْ لِاَنَّ اَکْثَرَ مَا یَعْتَمِدُ الثَّنَوِیَّةُ فِی حُدُوثِ الْعَالَمِ اَنْ یَقُولُوا لَا یَخْلُو»؛ می‌گویند خدا چه کار کرد؟ یا از چیزی عالم را خلق کرد، یا از «لا شیء» خلق کرد. از این دو نقیض که بیرون نیست؛ «لا شیء» که عدم است نمی‌شود از «لا شیء» چیزی را خلق کرد. «من شیء» حق است، پس خدا از چیزی عالم را خلق کرد. پس قبلاً چیزی بود خدا نداشت و قدیم بود و حادث نیست و امثال آن. فرمود: «لِاَنَّ اَکْثَرَ مَا یَعْتَمِدُ الثَّنَوِیَّةُ فِی حُدُوثِ الْعَالَمِ اَنْ یَقُولُوا لَا یَخْلُو مِنْ اَنْ یَکُونَ الْخَالِقُ خَلَقَ الْاَشْیَاءَ مِنْ شَیْ‌ءٍ اَوْ مِنْ لَا شَیْ‌ءٍ»؛ از دو نقیض که بیرون نیست. «فَقَوْلُهُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ خَطَاٌ وَ قَوْلُهُمْ مِنْ لَا شَیْ‌ءٍ مُنَاقَضَةٌ وَ اِحَالَةٌ»؛ شما که خداپرست هستید، خدا جهان را از چه چیزی خلق کرد؟ اگر «من شیء» خلق کرد، پس قبلاً شیئی بود. «من لا شیء» خلق کرد، «لا شیء» که عدم است و نمی‌شود از آن چیزی را خلق کرد. شیء هم از این دو نقیض بیرون نیست. مرحوم کلینی می‌فرماید که حضرت امیر به این شبهه پاسخ داد، فرمود: «من شیء» نبود، نقیض «من شیء»، «من لا شیء» نیست؛ «لا من شیء» است. «نقیض کلّ رفع او مرفوع»[15] حداقل چهار یعنی چهار! چهار هزار سال است که در آکادمی‌های منطق و فلسفه گفتند نقیض هر چیزی عدم آن است. نقیض «من شیء» که «من لا شیء» نیست. این «مِن» دومی امر وجودی است. «نقیض کلّ رفع او مرفوع»، این که حکیم سبزواری یا دیگران گفتند، این سوغاتی تازه نیست، این تکرار حرف چهارهزار ساله دوران فلسفه است. «نقیض کلّ شیء رفعه»، نقیض «من شیء»، «لا من شیء» است نه «من لا شیء». مرحوم کلینی می‌گوید این شبهه را وجود مبارک حضرت امیر با این وضع حلّ کرد، «لِاَنَّ مِنْ تُوجِبُ شَیْئاً وَ لَا شَیْ‌ءٍ تَنْفِیهِ»؛ دیگر نمی‌توانید بگویید: «من لا شیء» خلق کرد. آنها می‌گویند اگر «من شیء» خلق کرده باشد که محال است، پس معلوم می‌شود قبلاً چیزی بوده که خدا نداشت! «من لا شیء» خلق کرده باشد، این هم که محال است، برای اینکه عدم که نمی‌تواند ماده برای چیزی باشد، گذشته از اینکه این حرف شما تناقض است. «من لا شیء»، «مِن» که بر عدم در نمی‌آید. این شبهه است. مرحوم کلینی می‌فرماید که «فَاَخْرَجَ اَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السّلام) هَذِهِ اللَّفْظَةَ عَلَی اَبْلَغِ الْاَلْفَاظِ وَ اَصَحِّهَا فَقَالَ لَا مِنْ شَیْ‌ءٍ خَلَقَ مَا کَانَ»؛ یعنی تازه نوآوری کرده. بدیع یعنی نوآور. نقیض «من شیء»، «لا من شیء» است، نه «من لا شیء». این که مرحوم کلینی این طور می‌گوید که اگر جن و انس جمع بشوند بخواهند مثل خطبه کسی که «بابی و امی» بیاورند نمی‌توانند عظمت این خطبه در همین جمله‌هایی است که به شبهه مادّیین دارد پاسخ می‌دهد.

می‌بینید 25 سال قبل از اینکه حضرت امیر این خطبه را بخواند، همین بیان آسمانی را زهرا (سلام‌الله‌علیها) در خطبه‌اش دارد. همین حضرت در همین خطبه «فدکیه» دارد: «لا من شیء خلق»، اینها از کجا یاد گرفتند؟ این است که پیغمبر دست او را می‌بوسد. شما نگاه کنید ببینید بهترین عمل در شب قدر چیست؟ یکی از مفاخر ما بعد از ائمه، همین صدوق است صاحب من لا یحضر است. این صاحب من لا یحضر همین ابن بابویه قمی دارد که بهترین عمل در شب‌های قدر تحصیل علم است؛ قرآن و عترت! بهترین کار در فاطمیه یک مقدار اشک، یک مقدار خطبه «فدکیه» است. عبادت تنها گریه نیست، یک بخش گریه است یک بخش ادراک معارف و اینهاست. شما این را نگاه کنید این چهار، پنج سطر چه می‌خواهد بگوید؟ این گونه کلینی را وادار به خضوع کرده است. این شبهه الآن هم اگر شما برای خیلی از خواص حلّ کنید مشکل دارند در حلّ آن که خدا یا «من شیء» خلق کرد پس معلوم می‌شود که قبلاً چیزی بود؛ یا «من لا شیء» خلق کرد که این محال است، پس خلقت محال است!

حضرت می‌خواهد بگوید نقیض «من شیء»، «لا من شیء» است، نه «من لا شیء». همین بیان نورانی را که کلینی این گونه درباره خضوع دارد، وجود مبارک صدیقه طاهره (سلام‌الله‌علیها) دارد که «ابْتَدَعَ»؛ بدیع، نوآوری. جهان تازه است، از چیزی نیست، «لا من شیء» است. «ابْتَدَعَ الْاَشْیَاءَ لَا مِنْ شَیْ‌ء» نه «من شیء» و نه «من لا شیء». «لَا مِنْ شَیْ‌ءٍ کَانَ قَبْلَهَا» حالا اشیاء تازه است. نقشه‌ای بود که ذات اقدس الهی برابر آن نقشه این سماوات و ارض را آفرید؟ فرمود آن هم نبود، نقشه‌ای در کار نبود. «وَ اَنْشَاَهَا بِلَا احْتِذَاءِ اَمْثِلَةٍ امْتَثَلَهَا»؛ مثال و نقشه‌ای قبلاً بوده که در حذای آن، محاذی آن، برابر آن نقشه خدا خلق کرده باشد، این نبود. نقشه تازه، آفرینش تازه.

پرسش: ...

پاسخ: نه، «من لا شیء» همان طوری که خود کلینی گفته، «من» تبعیضیه است؛ یعنی بعض. عدم که بعض ندارد! از عدم که نمی‌شود چیزی ساخت. الآن یک سلسله موادی باید باشد که آدم این مواد را جمع بکند ستون درست بکند ساختمان درست بکند و اینها؛ اما عدم را جمع بکند بخواهد با عدم ساختمان درست بکند، اینکه محال است. نقیض «من شیء»، «لا من شیء» است، نه «لا من شیء». این است که کلینی این گونه خضوع می‌کند.

شما ببینید در تمام این هشت جلدی که مرحوم کلینی (رضوان الله تعالی علیه) جمع‌آوری کردند احادیث را، شاید یک چند مورد کمی فرمایشی داشته باشند. این از آن جاهایی است که وادار شده بگوید پدرم و مادرم فدای علی بن ابیطالب. اوّلین مشکل را خود علما دارند! به آنها سؤال می‌کنند آنها درگیر هستند، چون آنها درگیر هستند، این کسی که راه‌حلّ نشان می‌دهد مسلّماً خیلی ممنون هستند.

یک بیان نورانی از امام (سلام‌الله‌علیه) بود که حضرت مطالبی را فرمودند، یکی از اصحاب در پای منبر عرض کرد عجب جواهری ما از شما استفاده کردیم! حضرت فرمود همین! حیفت نیامد که این حرف‌ها را به طلا تشبیه کردی؟ «هل الجوهر الا الحجر»[16] طلا یک سنگ زردی است، تو این حرف‌ها را به سنگ تشبیه کردی! اینها خیال می‌کنند که اگر گفتند این جواهرات است، مثلاً هنر کردند. فرمود حیفت نیامد که این حرف‌های ما را به سنگ تشبیه کردی؟ «هل الجوهر الا الحجر». این یک سنگ زردی است، نقره یک سنگ سفیدی است. حالا این سنگ‌ها در اثر تربیت و پرورش سالیان متمادی در دل کوه و تابش آفتاب، به این صورت درآمدند. این طور نیست که حالا این یک نبات باشد، گیاه نیست چه رسد به حیوان یا انسان. فرمود: «هل الجوهر الا الحجر».

حالا امیدواریم که به برکت ذات مقدس فاطمه و اهل بیت (علیهم‌السّلام) این نظام ما ـ ان‌شاءالله ـ تا قیامت محفوظ بماند.