درس خارج فقه استاد سیدمحمدرضا حسینی آملی

موضوع: صور عقد فاقد شرائط /معاطات /بیع

صور عقد فاقد شرط

عرض شد صور عقد فاقد شرائط صحت متعدد است، اولین صورت مجرد صیغه عقد فاقد شرائط از طرفین صادر شده و غیر او چیز دیگری واقع نشده که بیان شد این کلام لغو است و معاطات محقق نمی شود مگر بنا بر فرمایش شهید ثانی و محقق ثانی که بگوییم صرف رضای باطنی کفایت می کند و که او هم حرف دارد که رضای باطنی بدون مبرز فایده ندارد

ایصال از دو طرفین در در عقد فاسد واقع شود و با اعطاء و ایصال و قصد انشاء می کنند و این یا بخاطر تاکید انشاء تملیک می کند و یا از باب احتیاط که یقین به ملکیت کند و یا این انشاء به متوجه شدند این صیغه فاقد شرط بوده دوباره قصد می کنند که این قسم داخل در معاطات است که بر فرض موثر نباشد چون این عمل و ایصال به قصد تملیک است.

0.1صورت سوم

بعد از عقد فاقد شرط فعلی اعطاء و ایصال صادر شده اما صدور فعل از باب جری به مقتضی العقد بوده نه انشاء جدید، چون خود را متعهد به عقد می بیییند و لازمه تعهد به عقد ایصال است و از باب ایصال حق است به ذوالحق که اینجا شیخ انصاری به طور کلی اشکال فرمودند ( و کذا ان وقع علی وجه الرضا الناشئ عن بناء کل منهما علی ملکیة الآخر اعتقادا [1] ) می فرمایند چون نمی دانند باطل است و به حسب ظاهر گمان می کنند صحیح است ملتزم می دانند که به آن عقد عمل کنند و اگر این اعتقاد نبود ایصال هم نبود.

اما باید گفت که این شکل مطلق که شیخ ره بیان فرمودند صحیح نیست و باید تفصیل دهیم که شرط طبق بیان قبلی شما که شرائط متفاوت است که اگر شرط الصحه باشد که اصل ملکیت به این شرط وابسته بوده و در اینجا که عقد باطل است ولی اگر شرط لزوم باشد نمی شود قائل به بطلان شد چرا که نبود شرط معامله صحیح است و رضایت موثر موجود است و کلام شیخ ره اینجا صحیح نیست.

صورت چهارم

وصول بعد از عقد فاقد شرط واقع شده ولی وصول عن کره بوده نه با اختیار و رضایت و به عقد فاقد شرط مستند می کنند بخلاف صور قبل که رضایت در اینجا نیست؛ در اینجا قطعا باطل است چون هم عقد باطل بوده و بعد هم که رضایت نیست

0.2صورت پنجم

وصول بعد قول فاقد شرط و عقد فاسد باشد و رضایت طرفین هم باشد به تصرف طرف مقابل در ثمن و مثمن و اما انشاء نمی کنند و کاری به عقد هم ندارند ولو بدانند عقد باطل باشد و این رضایت مستقل است و انشاء هم نیست و ابراز به فعل هم نیست مثلا عوضین در نزد طرفین باشد و ما خارجا احراز کردیم به این رضایت باطنی به تصرف طرف مقابل است.

مرحوم شیخ ره در مکاسب اینکه در معاطات باشد مبنی بر دو امر است و در امر (و فیه اشکال من ظاهر محل النزاع من العامة و الخاصة هو العقد الفعلی[2] ) می فرماید اینجا مورد نزاع بین عام و خاصه است عقد فاسد است که توضیح می آید

0.2.1صورت ششم

ایصال بعد عقد فاسد واقع شود اما این ایصال به رضای معاملی نباشد چون تارة ایصال به عنوان معاوضه معامله است و اخری ایصال نقل انشاء تملیک نیست و به داعی تملیک نیست بلکه به عنوان مستقل مثل عاریه و یا جواز تصرف نیست خلاصه تملیک نیست و نه از باب مقتضای عقد است و راضی به جواز تصرف دارند و التزام به عقد ندارند و این صورت هم داخل در معاطات نیست چرا که اولا عقد که باطل بود و انشاء تملیک دیگری هم نشده و فقط رضایت در تصرف بوده و اگر ما قائل شویم که صرف رضای باطنی کافی در معاطات باشد صحیح است ولی باید بگوییم صرف رضای باطنی موجب تحقق معاطات نمی شود که می آید چون معاطات یکی از معاملات است و قوام معامله به انشاء است و اینجا اصلا انشاء نیست و قصد معامله هم نبوده و حین ایصال هم انشاء نیست پس معاطات نیست.

این حاصل صور عقد فاقد شرط است که کلمات فقها در اینجا جدا مضطرب است و ما کلمات بعض بزرگان را می آوریم ، مثلا صاحب کفایه در یکجا تعبیر کرده اند من کونه عقدا فاسد است و از یک طرف می فرمایند موثر است و نمی شود یک معامله واحده از من حیث کونه عقد فاسد و من حیث کونه معاطات موثر و این تعبیر ایشان است لذا تعبیر می فرمایند به لحاظ صیغه عقد فاسد است اما به لحاظ معاطات موثر است باید بگویید این معاطات و صحیح است و در این موارد باید تفصیل دهیم و تفصیل کلام صاحب کفایه و اشکال بر ایشان فردا.