بحث در اين داشتيم كه آيا علت به معلول وجوب سابق مي دهد وبعد از وجوب سابق معلول را ايجاد مي كند يا اينكه بدون وجوب سابق به معلول وجود مي دهد وجوب حين الاحداث حاصل مي شود؟ فلاسفه معتقد است كه علت به معلول وجوب قبل از احداث مي دهد وبعد معلول را وجود مي دهد، وپنج دليل بر اين مدعاي شان اقامه نمود. مرحوم قاضي سعيد معتقد است كه وجوب حين الاحداث براي معلول حاصل مي شود، واين وجوب از باطن معلول است يعني معلول تقاضاي وجوبي دارد بعبارت ديگر واجب القبول است، طبق اين بيان برعهده خدا چيزي گذاشته نمي شود بلكه اگر فيض امد معلول واجب است قبول كند حق ندارد ردّ نمايد، امّا طبق بيان فلاسفه كه وجوب سابق را طرح مي كند، كانه خداوند تعالي مضطر است كه فيض را بدهد.

پنجمين دليل كه فلاسفه برا مدعاي شان اوردند اين بود كه فاعل مريد با اراده كار مي كند واين اراده موجبه است، اراده اي كه وجوب را مي اورد، وچون اراده قبل از فعل است لذا وجوب قبل از فعل است.

درباره اي اينكه اراده چگونه موجبه است توجهياتي طبق مبناي اشاعره، معتزله وخواجه نصير بيان گرديد، خلاصه اينكه اراده حالت عزم را در ما دارد كه عزم همان اراده است كه مي ايد به فعل منتهي مي شود. پس شخص اراده با عزم فرق نمي كند فقط زمانش فرق مي كند.

مرحوم قاضي سعيد اول جواب بعض افاضل را نقل مي كند بعد مي گويد حق جواب اين است كه بيان ديگري داشته باشيم. توجه داريم كه قاضي سعيد جواب بعض افاضل را رد نمي كند بلكه مي گويد اگر اين جواب ما جاري شود نوبت به جواب بعض افاضل نمي رسد؛ چرا كه جواب ايشان مشكل را حل مي كند ديگر لازم نيست جواب بعض افاضل طرح شود.

جواب بعض افاضل : ما دونوع اراده دايم؛ معناي اوّل اراده همان است كه درنفس وضمير ما منقدح مي شود و از آن تعبير به ميل وخواست باطني مي شود ودومين معناي اراده همان احداث وخود فعل است كه بعد از تصميم وتحريك مي ايد و بعد از ميل قلبي است.

درانسان هر دونوع اراده است هم اراده بمعناي ميل قلبي وهم اراده بمعناي احداث، امّا درمورد خداوند تعالي فقط اراده بمعناي دوم يعني احداث را داريم، امّا درمقام ذات چيزي به نام ميل قلبي نداريم.

باتوجه به اين مقدمه بايد اراد به هر دومعنا را بررسي نماييم كه وجوب سابق مي آورد يا نه :

اراده بمعناي احداث : اراده بمعناي احداث نمي تواند وجوب سابق بياورد؛ چرا كه احداث ومحدث متضايفان اند وامور متضايف باهم اند وجوداً وعدماً، قوه وفعلاً و... مثلاً وقت كه احداث شروع مي شود محدث هم شروع مي شود وقت كه احداث تمام شود محدث هم تمام مي شود چنانچه كه انسان اراد كند حركت كتاب را، حركت كتاب كه مراد است همراه اراده است. پس اراده كه احداث است ومراد كه محدث است همراه هم اند نه اينكه احداث قبل از محدث باشد، پس احداث وجوب مي آورد امّا نه وجوب سابق بلكه وجوب حين فعل.

دربيان فوق همراهي احداث ومحدث ثابت شد كه دوچيز اند ولي آنچه كه عقلا بدون واسطه دنباله ودرپي احداث مي آيد حدوث است كه با احداث يك است وفرق شان به اعتبار مثل ايجاد ووجود يك چيز است وفرق شان به اعتبار است. پس چنانچه احداث همراه محدث است، حدوث هم همراه محدث است.

توجه كه احداث اعم از اراده است؛ چرا كه احداث درفواعل غير ارادي هم است آتش حرارت را احداث مي كند، اگر اين حداث مقيد شود به درك مي شود اراده است. پس اگر احداث قبل از محدث نيست اراده كه احداث مقيد است هم قبل از محدث نيست. بلكه اگر احداث مطلق قبل از محدث نيست احداث مقيد بطريق اولي نمي تواند قبل از محدث باشد.

نكته (1) : اگر حكمي را براي مطلق اثبات كنيم اثبات آن حكم براي مقيد سخت تر است، چرا كه مقيد داراي قيد است وبراي اثبات حكم بايد آن قيد را نيز درنظر بگيريم، امّا گر چيزي را از مطلق نفي نموديم نفي آن چيز از مقيد بطريق اولي است.

نكته (2) : وقت كه اراده مي كنيم فعل حاصل نمي شود بلكه بايد جزم بيايد و تحريك عضلات باشد تا فعل حاصل شود امّا فلاسفه اراده را همان جزم وشوق موكد مي داند كه با تحريك عضلات همراه است وتحريك عضلات را فعل مي داند. توجه داريم كه اين اراده جزء اخير علت است كه با فعل همراه است واز آن مي توان تعبير به احداث هم نمود.

نكته ( 3) : علم فعلي با اراده اي فعلي فرق دارد، علم فعلي سازنده معلو است ولي اراده فعلي خود فعل است اراد فعلي يعني اراده درمقام فعل، كه خود فعل است.

درباره اي واجب تعالي جواب تمام است چرا كه اراد حق تعالي بمعناي احداث است ولي درباره انسان تمام نيست چرا كه اراده بمعناي ميل هم داريم كه قبل از فعل است. لذا مي فرمايد :

اراده دومعنا دارد اگر اراده را بمعناي احداث بگيريم در اين است افاده وجوب مي كند ولي وجوب سابق نيست بلكه همراه فعل است ولي اگر اراده بمعناي ميل باشد وجوب را افاده نمي كند، چه اين ميل جازم باشد چه غير جازم باشد.

دومعنا براي ميل :

1. اگر ميل بمعناي ميل قلبي جازم است اين خودش يك فعل اختياري است منتها فعل اختياري نفساني حال اين فعل نفساني آيا اختياري است يا نه ارادي نيست؟ اين اراده اختياري وارادي است چوه تكليف به آن تعلق مي گرد گفته مي شود كه فلان ميل را نداشته باشيد، اگر اين را داشته باشيد عقاب دار ( البته ممكن است خداوند تعالي تفضلا ببخشد، اين بحث درباب عقاب مي آيد ) حال اگر اين امر اختياري را از اجزاي علت قرار دهيم در اين صورت خود اين فعل اختياري متوقف مي شود به اين ميل وچون اين ميل اختياري است بايد خودش متوقف باشد به اراده اي ديگر وهكذا پس يا دور لازم مي آِيد ويا تسلسل كه هر دوباطل است

2. اگر ميل قلبي جازم نباشد اين فعل اختياري نيست، اين ميل خود بخود مي آِيد وقت كه چيزي را تصورد نموديم و... ميل خود بخود مي آيد بعد ما مي توانيم آنرا تشديد كنيم ويا تشديد نكينم اين دراختيار ما است. اين ميل عزم است ووقت كه فعل شروع شد ديگر عزم نيست.

اگر اين ميل عوض شد ديگر نمي تواند وجوب را بياورد، چون اين ميل واجب الافضا نيست نمي تواند وجوب را بياورد، پس اين ميل قبل از فعل است، امّا وجوب افضا ندارد مي تواند منتهي شود ومي تواند متنهي نشود پس خودش سابق است ولي وجوب افضا ندار ممكن است به فعل منتهي شود ممكن است منتهي نشود پس وجوب سابق را افاده نمي كند.

در استدلال گفته شد كه مستدل اراده را بمعناي داعي قوي مي گيرد ولي بعض الفضلا آن را قبول ندارد، چرا كه داعي يعني انگيزاننده كه مي تواند غير از اراده وميل باشد مثل اينكه داروي تلخ مي خوريم در اين جا داعي غير از اراده است يا مثلا كسي كه به طرف حرامي مي رود اراده مي كند ولي انگيزه به ترك دارد، يا وقت كه مي خواهد نماز بخواند و امر ديگري فوت مي شود ولي درعين حال نماز را مي خواند. پس داعي غير از اراده است اگر داعي همان اراده باشد نبايد از هم ديگر تخلف كند ولي تخلف است در بعض جا مي دانيم كه داعي است ولي اراده نيست وگاهي اراده است ولي داعي قوي نيست. بنابراين دوچيزداريم كه از هم جدا مي شود ودوچيز كه از هم جدا بشود روشن است كه عين هم نيستند.

بر فرض كه داعي همان اراده باشد ولي اين داعي وجوب سابق نمي آورد؛ چراكه بايد ثابت كنيم كه فعل متوقف برداعي است و داعي جز علت است ولي اين ثابت نيست وقت كه جز علت نباشد وجوب كه مي آورد نمي تواند وجوب سابق باشد.