< فهرست دروس

استاذ سیدمنذر حکیم

درس خارج فقه

96/01/27

بسم الله الرحمن الرحيم

موضوع: نقش و جایگاه علوم اجتماعی و تربیتی در بحث تشکیل خانواده

خلاصه: رویکرد کتب فقهی و حدیثی و کمک آن‌ها به بحث تشکیل خانواده مورد بررسی قرار گرفت، و بعضی از منابع حدیثی مثل «بحار الانوار» و «وافی»‌ اشاره شد.

﴿وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى‌ مِنْكُمْ وَ الصَّالِحينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليم‌﴾[1] [2]

علوم اجتماعی و تربیتی حال حاضر و نقش آن در این بحث

یک مورد از منابع موثر در بحث تشکیل خانواده که باید اضافه شود و معمولا مغفول مانده، و بر اساس منهج شهید صدر(ره) مورد نیاز است، منابع علوم اجتماعی و تربیتی عصر حاضر است. این منابع شرعی نیستند، ولی بوسیله این منابع طرح مسأله می‌شود و نیاز‌های خانواده برای ما روشن می‌شود، ما از این منابع می‌توانیم به سؤال جدید در این عرصه برسیم.

فهرست منابع موجود و قابل استفاده در بحث تشکیل خانواده:

قرآن

‌کتب تفسیر (ترتیبی و موضوعی)،

کتب حدیثی

کتب فقهی که به لحاظ اینکه متمرکز روی مسائل کلیدی هستند

کتب تربیتی، سیاسی و اقتصادی در مورد خانواده روز که بواسطه این علوم روز می توان مسأله شناسی داشته باشیم.

سؤال: این بحث با بقیه مباحث فقها چه فرقی دارد؟

جواب: فرقی که می توان قائل شد در شیوه کار و روش تحقیق سیر بحث است که با امکانات موجود می‌توان تحولی در این زمینه رقم بزنیم. و همچنین از لحاظ گستره و سطح و روش ساماندهی متفاوت است.

اولین تحوّل در بحث ما تغییر عنوان است که از عنوان فردی(نکاح) به عنوان اجتماعی(تشکیل خانواده) تغییر پیدا کرد و مُعنوَن هم به طبع آن تغیییر می‌کند و لذا سراغ تعریف نظام و عرضه مجموعه‌ی اجزا رفتیم این اولین تحول که آثار علمی داشت؛ فقیه باید دنبال مباحث خانواده باشد ما از عنوان فردی به کل که دارای اجزا هماهنگ رفتیم و از نگاه فردی به نگاه اجتماعی هم تغییر پیدا کرد و این مؤثر در طرح مسائل جدید است.

احکام شرعی هم از تعامل دو فرد به تعامل خانواده خواهد رسید. اگر در نگاه فردی حکم استحباب آمده ولی در نگاه اجتماعی این حکم شاید به وجوب برسد.

و یا در نظام سیاسی و دفاعی در تولید ابزار دفاعی اگر نگاه کلان باشد برای پیشگیری از ضرر تولید ابزار دفاعی و پیشگیرانه لازم است. ﴿ وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّكُمْ وَ آخَرينَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ‌ءٍ في‌ سَبيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُون‌﴾[3]

یا وجوب کفایی را می‌توان قائل شد، برای تأمین نیروی انسانی حرفه‌های مورد نیاز جامعه؛ و لذا می‌بینیم که شیخ حر عاملی در کتاب «هدایة الأمة» 12 صورت برای وجوب ازدواج بیان می‌کند.[4]

برای ورود به این بحث ابتدا عنوان از نکاح به خانواده تغییر پیدا کرد، و لذا نگاه فردی به اجتماعی رسید؛ در روش استنباط هم تغییر ایجاد می‌شود، ما در این مسیر بین دو روش متعارف و روش استنطاقی شهید صدر جمع خواهیم کرد، نصوص را می‌توان به دو گروه تقسیم کنیم :

1- مسلمات بین فقها که زیر ساخت می‌شود.

2- مسائل متشابه و مختلف فیه. قبل از مراجعه به مسلّمات نباید به متشابه مراجعه و قضاوت شود.

با مراجعه به محکمات در فهم مسائل از بسیاری از آسیب‌ها دور می‌شویم.

روش تعیین محکمات

برای تعیین مسلمات و محکمات فقه می‌توان از این روش‌ها استفاده کرد:

     شناخت ضروری‌ها

     آنچه اجماعی است بین فقها.

     مشهوراتی که به اجماع نقل شده باید جدا شود.

سنت‌های الهی که در قرآن بیان شده در تشخیص محکمات کمک می‌کند، البته این بحث، بحث جدیدی است و نیاز به کار علمی دارد، مثلاً قرآن سنت ازدواج را سنت می‌داند و عدم ازدواج را خلاف مسیر الهی می‌داند و از این می توان استنباط کرد که ازدواج ضروری است.

باید توجه داشت که از مقتضای نظام جامع غافل نشویم، و بدانیم که هر جزء در کجا قرار می‌گیرد و ارتباط آن با بقیه اجزاء دانسته شود تا از تورم بی فایده بحث جلوگیری شود.

ضرورت طرح سؤال با مراجعه به کتب علمی روز روانشناسی تربیتی

برای شناخت واقعیات زندگی امروزی و نیازهای آن، هر چند می‌توان از آیات و روایات استفاده کرد ولی باید توجه داشت که این منابع به صورت صریح شاید در خیلی از مسائل اشاره‌ایی نکرده باشند و با صرف نگاه به ظاهر نمی‌توان به آن رسید،‌ برای رسیدن به پاسخ از این منابع شهید صدر ره پیشنهاد روش استنطاقی را داده که بر اساس این روش ما با سؤال وارد عرصه منابع می‌شویم؛‌ رسیدن به سؤال هم نیازمند جامعه روز است و این شناخت بواسطه‌ی کتب اجتماعی و تربیتی امروز محقق می‌شود که نتیجه تحقیقات میدانی چندین ساله دانشمندان این عرصه است.

نوع نگاه شارع از اهمیت زیادی برخوردار است و در کتب فقهی این نگاه حاکم نبوده است، در این کتب کم اشاره شده که ازدواج بُعد عبادی دارد، البته در روایات اشاره شده که ازدواج مانع از حرام می‌شود،‌ و این خود ثواب دارد، این تعلق گرفتن ثواب دال بر عبادی بودن است، این نوع نگاه مادی و معنوی به ازدواج تأثیر زیادی در نوع تعامل با خانواده دارد.

﴿وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى‌ مِنْكُمْ﴾[5] [6] این فعل امر است ومفید مطلوبیت، و حداقل دال بر استحباب است، ارتباط بین عبادی بودن و غریزی بودن در حاشیه بحث قرار دارد.

اگر بخواهیم ازدواج و تشکیل خانواده را بررسی کنیم، تأثیرات اقتصادی، روانی، جسمی و سیاسی قابل بررسی است و ابواب جدیدی را برای ما در تشخیص حکم خانواده باز می‌کند.


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo