موضوع: بررسی و تعریف کلمات و عناوین «فقه نظام تشکیل خانواده»

خلاصه: سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در مورد خانواده مورد بررسی قرار گرفت.

در گذشته سرفصل‌های تعریف، ضروت نیاز به خانواده، سؤال اصلی و فرعی، پیشینه بحث نظام، مبادی تصدیقی نظام و معرفی فقه نظام تشکیل خانواده و نحوه‌ی ورود به آن مورد بررسی قرار گرفت.

بررسی عناوین

«فقه»

هر عملی که یکی از احکام خمسه بر آن صدق کند؛ با این نگاه فقه مجموعه قوانین الزامی و غیر الزامی می‌شود. و یا به عبارت دیگر می‌توان گفت: «احکامی که رفتار‌های انسان را تنظیم می‌کند».

«فقه نظام تشکیل خانواده» را از اهداف آغاز می‌کنیم و دنبال منظم کردن درس هستیم. بحث از اهداف تشکیل خانواده ما را به نظام نیازمند می‌کند، در ادامه به قوانین این نظام می‌رسیم که برای رسیدن به نظام باید دو کار انجام شود:

    • ابتدا باید قوانین مربوط به موضوع جمع‌آوری شود.

    • قوانین منظومه‌ای را تشکیل می‌دهند، منظومه یعنی قوانینی که با هم ارتباط دارند و نظم دارند.

بعضی در ابتدای بحث نکاح به معرفی و بیان حُکم استحباب نکاح پرداخته‌اند و در ادامه وارد آداب مقدماتی می‌شوند؛ با نگاه به این بحث در کتب فقهی متوجه می‌شویم که نظم روشنی در بحث نکاح وجود ندارد. در حالی که بر اساس روش علمی ابتدا باید حکم یک موضوع بررسی شود.

ما بحث را از فرد به کانون خانواده متمرکز کردیم و لذا نظم دیگر خواهیم داشت. تعریف خانواده مهم است چرا که باعث می‌شود که تمایزش از بقیه مباحث روشن ‌شود.

«خانواده، الأسرة»

برای روشن شدن معنای خانواده چند واژه را مطرح می‌کنیم، «انسان»، «مرد»، «زن»، «دختر»، «پسر»، «پیر» و «جوان»؛ ‌در این واژه‌ها ارتباط دو فرد حس نمی‌شود اما اگر تعبیر عوض شود، مثلاً بگوییم «پدر» و «فرزند» اینجا الفاظ تداعی یک عنصر دیگر را دارند و وارد حوزه اجتماع و ارتباط افراد می‌شود. گاهی ما واژه‌ایی را استفاده می‌کنیم که بُعد فردی را نشان می‌دهد و باعث حرکت به سمت استنباط احکام فردی می‌شود.

خانواده کوچکترین واحد اجتماعی که حداقل مرکب از دونفر است، این واحد اجتماعی که از دو فرد تشکیل می‌شود، با ارتباط شرعی با هم پیوند می‌خورند.

مباحث ارتباطات فقه و قوانین حقوقی که فقه عام‌تر از قوانین حقوقی است و ارتباطات این دو زوج و حقوق متقابل آن دو باید مشخص شود.

به این قوانینی که حرکت نهاد را تنظیم می‌کند فقه گفته می‌شود و فقه در حقیقت عهده ‌دارد تنظیم ارتباطاطت است، کلیه روابط بین زوجین و والدین و اقوام، قانون خاص خودش را دارد، مثل وصیت و محارم، ولی در فقه متعارف چون اصطلاح «أُسره» نیامده و به عنوان کانون اجتماعی توجه نشده بلکه به عنوان «نکاح» که عنوانی فردی است توجه شده. در حالی که در روایات از کلمه «آل» و «اهل» استفاده شده و توجه به کانون خانواده می‌باشد.

و یا در قرآن می‌بینیم که خداوند چنین می‌فرمایند: ﴿ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‌ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمين‌ * ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَميعٌ عَليم﴾[1] دو واژه «آل» و «ذریة» اشاره به خانواده دارد و بُعد کارکردی خانواده را در واژه «ذریه» اشاره کرده است.

در سوره نساء هم خداوند اشاره به کانون خانواده دارند و می فرماید: ﴿ يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً كَثيراً وَ نِساءً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيبا﴾[2]

در این آیه ﴿ يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى‌ وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ خَبير﴾[3] بستر به نحوی است که مستقیم بحث روی خانواده می‌رود.

این اتفاق تبعاتی دارد و آن اینست که فقط به رفتار فرد و یا به کانون خانواده صرف توجه نمی‌شود و روی خصوصیات بعضی رفتارهای افرادی که کانون را تشکیل می‌دهند و نحوه مدیریت کانون خانواده هم توجه خواهیم داشت.

وقتی نگاه فردی بود فقط یکسری حقوق دیده می‌شود و برای تربیت نسل خودجوش و فداکار برنامه‌ایی ندارد این عدم تربیت باعث سختی‌های زیادی در زندگی می شود. با تغییر نگاه به خانواده به عنوان کانون اجتماعی باعث به دنبال رفتن برنامه جامع می‌شود.

در این بحث تلاش می‌شود که رویکرد بحث از توجه به فرد به نگاه اجتماعی عوض شود و لذا موضوع را از فردی به اجتماعی تغییر می دهیم، این تغییر بر اساس آنچه شریعت به آن امر کرده، می‌باشد.

وقتی موضوع، «خانواده» و دو فردی که با هم مرتبط شده‌اند، شد، ایجاد ارتباط، تداوم ارتباط، ثمر دادن ارتباط زوجین قانون می‌خواهد،‌ و لذا محوریت بحث را بر خانواده متمرکز می‌کنیم و از درون آن مباحث ارتباط زوجین بیرون می‌آید.

اقتضائات عنوان «فقه نظام خانواده» این را می‌طلبد که وقتی ضرورت نظام برای خانواده روشن شد این بحث مطرح می‌شود که نظام را از کجا کشف کنیم؟

یکی از مباحث پیش‌رو راه کشف نظام خواهد بود.