موضوع: فقه نظام تشکیل خانواده، فقه نظام جامع خانواده اسلامی

﴿ وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى‌ مِنْكُمْ وَ الصَّالِحينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليمٌ ﴾[1]

خلاصه: بحث در یک مسیر طولانی از فقه نظریه و نظام شروع شد و در سه بخش عمده: «روش استنباط فقه نظریه و فقه نظام»، «استنباط نظریه اجتماعی» و «استنباط نظام اجتماعی» مورد کنکاش قرار گرفت؛ فقه نظام خانواده در پرتو نظام اجتماعی اسلام مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه این بحث به مبانی فقه نظام خانواده رسیدیم، که بحث‌های زیر ساختی و مقدمات تصدیقی لازم برای فقه نظام خانواده مطرح شد. امسال وارد مبانی فقه نظام خانواده شدیم و مقدمات لازم را برای فقه نظام خانواده بیان کردیم. سیر بحث تا اینجا ما را به این رساند و ناچاریم به تمام ابعاد خانواده از نگاه خانواده بپردازیم و نگاه منظومه وار داشته باشیم .

فقه نظام جامع خانواده اسلامی

فقه نظام تشکیل خانواده

سیر بحث اقتضاء می کند که از اولین بخش از فقه نظام جامع خانواده اسلامی که تشکیل است آغاز کنیم.

فهرست بحث:

- تعریف عنوان، چون عنوان است که ما را به دنبال خودش می کشاند. لذا در پایان‌نامه مهم است که چه عنوانی مطرح می‌شود.

- اهمیت و ضرورت از بحث نظام جامع خانواده؛ نظام خانواده که زیر مجموعه آن نظام تشکیل خانواده است که قسیم آن نظام اقتصادی، نظام سلامت و ‌نظام روابط است آیا نظام جامع خانواده ابداعی و اختراعی است و یا اکتشافی است؟

کل بحث ما در گذشته بر این متمرکز شد که نظریه اجتماعی و یا نظریه اسلام در مورد خانواده اکتشافی است و همچنین است نظام. البته روش اکتشاف در آینده مطرح می‌شود.

روش شهید صدر بر این مبنا پایه ریزی شده که با سؤال وارد بحث شویم، و تا سؤال نداشته باشیم به پاسخ نمی‌رسیم. لذا سؤال اصلی و فرعی در بحث نظام جامع خانواده که مطرح شد و بحث پیش رو روی نظام تشکیل خانواده است.

جواب شریعت تابع نوع سؤال ما از شریعت و قرآن و سنت است و لذا تحدید سؤال اصلی و فرعی مهم است.

مثلا سؤال اصلی این باشد که: فقه نظام تشکیل خانواده اسلامی چیست؟ نظام خانواده اسلامی از نگاه فقه چگونه است؟

و از درون این مباحث سؤالات فرعی آغاز می‌شود؛ مثلا خانواده چگونه تشکیل می‌شود؟ مقدمات تشکیل خانواده چیست؟ روش تشکیل خانواده چیست؟ آثار وضعی و حقوقی مترتب بر تشکیل خانواده چه می‌باشد؟

این برای آماده کردن ذهن بود که برای رسیدن به منظومه سؤالات منظم باید باشد.

پیشینه بحث از لحاظ تکاملی:

کتب فقهی قدیم(مانند: فقه الرضا، مقنعه شیخ مفید) بحث خانواده در این کتب مطرح نیست و فقط نکاح، طلاق، نفقات، وصیت و ارث مطرح شده. بحث روی عنوان نکاح رفته به عنوان فعل مکلف که یا منظور رابطه جنسی است و یا به معنای عقد، و بحث روز استحباب و یا وجوب اصل نکاح رفته و تا وقتی که خوف وقوع در حرام نداریم وجوب ازدواج مطرح نمی‌شود.

شیخ مفید در کنار این مباحث «احکام النسا» مطرح کرده و یک فقه موضوعی بیان کرده و روی عنوان نساء رفته متأخرین هم تألیفاتی که برای یک گروه خاص نوشته شده که از رساله‌عملیه گرفته شده؛ در رساله های عملیه روی عنوان فردی رفته و به عنوان پدیده اجتماعی تکیه نکرده.

در این کتب سیر روی عنوان فعل مکلف است به عنوان فرد نه اجتماعی؛ مثل کراهت طلاق، انواع طلاق، ‌خواستگاری و اینکه از چه کسی خواستگاری شود منظومه‌ای در چارچوب فرد درست شده. در بحث مطالب مرتبت با خانواده فقها از یک نظم‌ واحد تبعیت نکرده‌اند و هر کدام متفاوت چینش کرده‌اند. با این وجود در چارچوب فعل مکلف بوده است و به دنبال کانون خانواده نرفته است.

حداکثر کاری که در این عرصه نظام خانواده انجام شده رساله نوین امام در اول انقلاب است که توسط دکتر بی‌آزار شیرازی در 4جلد نوشته شده و یک عنوان آن مربوط به خانواده است. قبل از این کتاب «شناخت اسلام» از شهید بهشتی، دکتر غفوری هم عنوان خانواده را مطرح کرده است ولی خانواده در این کتب یک بحث میان رشته‌ایی بوده و بحث‌های فقهی از رساله گرفته شده و بحث‌های روانشناسی از علم روانشناسی گرفته شده و در فقه خانواده به طور مستقل مطرح نبوده.

در صدد آمدیم که عنوان اجتماعی خانواده، روانشناسی خانواده و سلامت خانواده که در فقه آمده را مورد بررسی قرار دهیم، با نگاه فقهی و منظومه‌ایی که دو رکن اصلی استنباط هستند، دیگر دچار افراط و تفریط نمی‌شویم.

دیدگاه فقها را در زمینه خانواده در کنار نگاه روانشناسانه کم داریم، تا فقه کاربردی شود و بتوانیم نسخه بدهیم و سبک زندگی اسلامی در خصوص تشکیل خانواده به صورت چند فرمول برای فرد طراحی ‌شود. در مدیریت خانواده به فرد منظومه داده می‌شود.

بحث دوم پیشینه:

از زمانی که رشته فقه خانواده در جامعة المصطفی در سه گرایش آغاز شد، در این دوره مباحث بر اساس آنچه فقه امروز به آن رسیده به صورت منظومه دیده شد، «فقه نظام‌الأسرة فی القرآن الکریم» اولین پایان نامه در این رشته بود که به رشته تحریر در آمد. این رشته در سه بخش سامان داده شده:

«تشکیل»، «مدیریت» و «انحلال خانواده».

ولی با گذشت زمان و روبرو شدن با واقعیات زندگی دیدیم که بحث قابل گسترش است و لذا دو طرح داریم یکی همین بحث ثلاثی «تشکیل»، «مدیریت» و «انحلال خانواده»، در هر یک از سه بخش چند بحث آغازشد مثلا «مدیریت اخلاقی و تربیتی»، «روابط اجتماعی»، «سلامت» و «اقتصاد».

طرح دیگر که پیشنهاد شد همان مدلی است که در سایت خانواده اسلامی می‌بینیم، در این مدل به 10 گرایش‌ در درون این رشته رسیدیم که لازم است تأمین شود لازم نیست که مدیریت را که چند رشته در آن است را مستقلا بیاوریم چراکه در مدیریت بحث‌های تخصصی است و ما برای رفع مشکل پیشنهاد دادیم که در زیر مجموعه خانواده 10 گرایش تصور کنیم. و لذا تقسیم مباحث به این صورت می‌شود:

«نظام تشکیل»، «نظام مدیریت»، «اقتصاد»، «سلامت»، «روابط اجتماعی»، «اخلاق و تربیت»، «خانواده و محیط زیست»، «فقه نظام مشاوره خانواده که چه علومی نیاز است و چه نظامی دارد»، «خانواده و نظام حاکم»، «نظام انحلال»

نکته قابل توجه اینست که همه این مباحث اکتشافی است.

نوع مدل ارائه بحث در موضوع خانواده از جهت گستردگی عناوین با بقیه بحث‌های مشابه متمایز است.

روشن شد که چرا تأکید بر فقه نظام جامع خانواده داریم؛ ما می‌خواهیم بحث‌ها و احکام را منظومه‌وار ببینیم و از نگاه تکلیف ببینیم و حرف آخر را فقه بزند، فقه نظام جامع گفتیم که تمام ابعاد مربوط به خانواده بیان می‌شود و ما ناگزیریم به مراجعه به چنین فقه نظام جامعی؛ اگر بگوییم منبعی در این مورد وجود ندارد جواب می‌دهیم که ابداع اینست که از امکانات موجود تولید علم کنیم.

اهداف قرآن برای تشکیل خانواده در جلسات قبل بیان شد که 12 هدف بیان شد در حالی که در کتب متعارف 3 یا 4 هدف بیان شده. بر اساس اهداف نظام تشکیل سامان داده می‌شود خانواده طوری تشکیل و مدیریت شود که محقق اهداف باشد. فقه در تشکیل و مدیریت طوری برنامه‌ریزی کرده که اهداف محقق شود. در سیاست‌های رهبری در مورد خانواده می‌بینیم که نگاه ایشان نگاه اجتماعی و به کانون خانواده است و آنچه که خانواده برای تکامل نیاز دارد توجه داشته‌اند و توصیه‌های ایشان به نهادهای مسئول به نحوی بوده است که در جهت تحکیم خانواده بوده است.

بقیه سیاست‌ها در کنار سیاست‌ خانواده در حقیقت منظومه کاملی را نشان می‌دهد که جا دارد کار علمی شود و مبانی این سیاست‌ها از آیات و روایات استخراج شود.