موضوع: مروری بر بحث مبانی فقه نظام خانواده و اهداف نظام خانواده

﴿ إِنَّا أَعْطَيْناكَ الْكَوْثَرَ*فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَرْ * إِنَّ شانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ﴾[1]

خلاصه: در بحث فقه نظام جامع خانواده به مبانی فقه نظام خانواده پرداختیم و در ادامه اهداف مورد بررسی قرار گرفت؛ و بنا شد بر مرور کلی بر مباحث گذشته.

بین دو بخش مبانی فقه نظام خانواده و بخش نظام‌های متعددی که خانواده به آن‌ها نیاز دارد مانند: «نظام تشکیل، نظام حقوق، نظام مدیریت خانواده، نظام سلامت، نظام تربیت، نظام اقتصاد، نظام روابط اجتماعی» تفاوت هست، این تفاوت همیشه باید در مد نظر باشد تا بدانیم در کدام بخش حرکت می‌کنیم.

بحث را با مبانی فقه نظام خانواده شروع کردیم و بستر نظام جامع خانواده تببین شد، این بستر می‌تواند رویکرد جدیدی برای فهم نظام جامع خانواده باشد یکی از فواید این نوع از بحث دسترسی بهتر برای فهم نظام جامع خانواده است.

پیش‌نیازهای نظام جامع خانواده

در زمینه بستر نظام جامع خانواده مطالبی نیاز است که عبارتند از:

«انسان شناسی»، «جامعه شناسی»، «تربیت شناسی» و «نظام اجتماعی اسلامی»

این محورها در حقیقت خطوط کلی هستند که بر «نظام خانواده» حاکم‌اند، و یک نوع حاکمیت بر خانواده خواهند داشت؛ تا اسلام را نشناسیم و جامعه را از دیدگاه اسلام ندانیم که چه تصویری قرآن و روایات از جامعه انسانی و اسلامی دارند نمی‌توانیم مسیر صحیحي برای تربیت ترسیم کنیم. انسان با این نظام‌ها تربیت می‌شود و نظام خانواده در بستر تربیتی عام، جای می‌گیرد و انسان را در مسیر طولانی زندگی مورد تربیت و تکامل بخشی قرار می‌دهد.

یکی از مباحث مبنایی در نظام خانواده بحث «اهداف نظام خانواده اسلامی» بود که توقف مفصلی در این زمینه داشتیم و سعی شد اهداف نظام خانواده اسلامی از نگاه قرآن در درجه اول و روایات در درجه دوم مورد بررسی قرار گیرد.

در بحث اهداف : مطالب گوناگونی مورد مطالعه قرار گرفت و سعی شد برای فهم اهداف مجموعه دیگری از سنت‌های الهی در نظام تکوین و نظام تشریع را مورد مطالعه قرار دهیم تا متوجه شویم که خدا چگونه برای تحقق اهداف بلندی که برای انسان بما هو فرد در نظر گرفته برنامه‌ریزی کرده است. اینجا بود که در بحث هدفمندی نظام تکوین و نظام تشریع که از حکمت خدا برخواسته است به دو بحث مهم توجه شد:

    1. ظرفیت سنجی

    2. ظرفیت سازی

بحث هماهنگی نظام تشریع و نظام تکوین و سنت‌های حاکم بر نظام تکوین و نظام تشریع مرور شد. این سنت‌ها در ظرفیت سنجی و ظرفیت سازی برای تربیت انسان کمک می‌کنند. بر اساس این سنت‌ها می‌توانیم بفهمیم که چه ظرفیتی در انسان و جامعه است، و بر اساس این شناخت انسان را از نقطه موجود و یا نقطه‌های موجود به کمال برساند. بر اساس این ظرفیت‌ها و اهداف بلند نظام تشریع و نظام خانواده اسلام وارد عمل می‌شود تا ظرفیت سازی کند این سیر طی شده ما در بحث اهداف بود.

بعد از این مباحث وارد حوزه تشریع و تقنین الهی شدیم و نظام قانون گذاری الهی برای تربیت انسان را از یک نگاه بالا و از زاویه اصول قانون گذاری وارد شدیم که البته این ورود کمک می‌کند که در جایی که می‌خواهیم قانون گذاری داشته باشیم بهترین تقنین را داشته باشیم و یا در منطقة الفراغ نحوه عملکرد مطلوب ومناسب را بدانیم؛ تا به یک طرح جامع برخواسته از اصول و روش تقنین الهی دست‌یابیم و نقشه راه ما باشد.

بعد از این بحث وارد اهداف خاص نظام خانواده شدیم و بیش از 10 هدف از آیات قرآن کریم مورد مطالعه قرار گرفت.

در بحث فقه نظام جامع خانواده هدف‌های نظام جامع خانواده را دنبال کردیم و بعد این تأکید و تبیین تفصیلی اهداف - که یک پدیده قرآنی بود-سوال مطرح می‌شود که چه ضرورت و چه فلسفه‌ای دارد؟

شناخت اهداف چه آثاری بر مسیر تکامل انسان دارد؟

چه پیامدی این عدم شناخت اهداف در سه قلمرو فهم، استنباط احکام و تبیین وسپس تطبیق و عمل انسان دارد؟

در بحث امروز پیامدهای عدم شناخت اهداف را در واقعیت خارجی بررسی می کنیم، در بحث گذشته ادعا کردیم که فهم اهداف در فهم و نحوه استنباط و عرضه احکام کمک می‌کند و اگر فقیه عهده‌دار اجرا و تطبیق احکام در نظام اسلامی است چگونه در مقام اجرا فهم اهداف به او کمک می‌کند؟

بحث اهداف یکی از آیتم‌های مهم برای تعیین تکلیف فقیه و ولی امر در منطقة الفراغ است و به خاطر اینکه در گذشته اشاره شد در این قسمت بیان نمی‌شود.

پیامدهای فهم اهداف و توجه تفصیلی به اهداف و پیامد‌های عدم توجه به اهداف چیست؟( این بحث امروز ما است).

از لحاظ علمی اگر بگوییم که اگر به کسی تکلیف داده می‌شود و هدف تکلیف یا حکم برای او معلوم نباشد در اینجا دو گزینه داریم:

‌الف- فرد هیچ تعهد و تعبدی نسبت به قانون گذار ندارد.

ب- به قانون گذار ایمان دارد و می‌داند این تکلیف حکمت و فلسفه‌ای دارد و این حکمت به او نیز ربط دارد هر چند نوع حکمت برای او تبیین نشده ولی او علم اجمالی به مصلحت برای او دارد.

در اینجا عکس‌العمل این دو فرد نسبت به فهم و اجرا را می توان پیش بینی کرد،

فردی که تعبد ندارد و چه بسا ایمان به فلسفه حکم ندارد با توجه به اینکه فرد آزادی است قبول حکم و عمل به آن حکم را از او انتظار نداریم مگر اینکه خودش برای حُکم، حکمت و فلسفه‌ای تصور کند و بگوید که چنین حکمی از مصلحتی خوب برخوردار است.

در اینجا علم اجمالی به مصلحت و هدف در قبول حکم و عمل به حکم مؤثر است؛ در صورت عدم علم، انسان زیر بار اجرای حکم نمی‌رود؛ لذا در قرآن وقتی که بنا بر تعبّد محض است انسان را بر اساس ایمان به حق و ایمان به خدا که حکیم، علیم، رحیم و لطیف است به حرکت و عمل ترغیب می‌کند و این ایمان بستر و مقدمه‌ای برای دعوت جدی انسان به عمل می‌شود.

﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون‌﴾[2]

در این آیه و بسیاری از آیات از ایمان مقرون به علم اجمالی مصالح و حکمت‌ها پُلی برای برانگیخته کردن انسان برای عمل زده می‌شود.

اگر انسان متعبّد، علم اجمالی به مبانی تعبّد و علم تفصیلی نداشته باشد و در عمل به احکام خاص خانواده و یا هر حکمی بدون توجه به هدف احکام را به او واگذاریم مثل احکام أطعمه و أشربه یک باز دارندگی برای عمل می‌خواهد تا از اطعمه حرام خودداری کند.

انسان وقتی می‌تواند نفس خود را بر ممنوعیت از برخی لذتها متعهّد کند که عامل محرّکی از درون او را ترغیب به انجام وخودداری از آن لذت کند، و این وقتی محقق می‌شود که مصلحتی بالاتر از لذت عمل را بداند و إلّا انسان نمی‌تواند نفس خود را بر ممنوعیت لذت دنیوی مصمم کند و خود را متعهد بر عمل کند.

ما می‌توانیم ادعا کنیم که در شرایط فعلی در حال حاضر اکتفای به بیان احکام بدون توجه به اهداف مطرح شده آسیب‌زاست؛ اصل مهم در نظام خانواده اسلامی که باید در همه جا به آن توجه شود، اصل تحکیم نهاد خانواده و تقویت و تعالی خانواده در جامعه است و این اصل از بین می‌رود وقتی که جوان را به آگاهی از این اصل و هدف مسلح نکنیم و فقط جوان را با تبیین احکام وادار به عمل کنیم.

عدم دقت به این نکته که به فرد باید آگاهی لازم در مورد اهداف داده شود وضعیت ناگوار امروز که آمار طلاق بالا رفته را به وجود می‌آورد و می‌بینیم که هر روز گسست در خانواده‌ها بیشتر می‌شود.

یکی از آثار منفی عرضه احکام بدون ایجاد انگیزه‌های مطلوب از راه آگاهی به اهداف و تربیت بر قبول اهداف مطرح شده، اینست که جوانان با برخورد با کمترین سختی در زندگی خانوادگی زندگی تازه تاسیس خود را از دست می‌دهند.

با مروری بر سیاست‌های ویژه خانواده که از سوی مقام معظم رهبری اعلام و ابلاغ شدند متوجه می‌شویم که چه چیزی را هدف قرار داده‌اند و چگونه به خانواده پرداخته‌اند.

در این سیاست‌ها اهداف متعالی اسلام برای خانواده مورد دقت قرار گرفته تا در نظام اجتماعی اسلامی کانون خانواده به یک اصل تبدیل شده و یک شاخص اصلی نظام اجتماعی قرار می‌گیرد و تمام نهادها در خدمت این نهاد مهم در می‌آیند.

از این زاویه اگر به سیاست‌ها نگاه کنیم خواهیم دید که چگونه یک تحول همه جانبه در عرصه نظام خانواده بوجود می‌آید.

این سیاست‌ها برخواسته از نگاه عمیق به اهداف نظام خانواده است و جای توضیح دارد و در آینده توجه ویژه‌ای به سیاست‌ها خواهیم داشت و آنها را مورد مطالعه و بررسی مناسب قرار می‌دهیم.