< فهرست دروس

استاذ سیدمنذر حکیم

درس خارج فقه

95/10/11

بسم الله الرحمن الرحيم

موضوع: فلسفه تبیین اهداف نظام‌ توسط شارع در قرآن ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ‌* وَ الْعَصْرِ * إِنَّ الْإِنْسانَ لَفي‌ خُسْرٍ * إِلاَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ ﴾[1]

در جلسات گذشته ابعاد فقه نظام جامع خانواده با توجه به آیات شریفه قرآن بررسی شد و در این جلسات 10 هدف در ابعاد مختلف بررسی شد.

با توجه به تعدد و تنوّع اهداف بیان شده در قرآن متوجه شدیم که شارع در صدد معرفی بهترین نظام برای رشد و تعالی بشر است، با توجه به تبیین اهداف متعدد از ناحیه شارع برای کسی که در صدد فهم عمیق تکالیف الهی می‌باشد ضروری است که به این اهداف توجه کند، همانطور که قرآن بر بیان اهداف تشریع خود به صورت عام و تک تک تشریعات خاص اصرار دارد.

آیات مستقلی برای توجه دادن و ژرف‌نگری برای تعمق فهم حکمت ها و اهداف تشریع در قرآن آمده است؛ آیاتی که در آن تعبیر به تبیین و یا دعوت به تفکر و تعقل شده نشان از عنایت ویژه خداوند برای خردمندان و توجه به اهداف است.

﴿يُريدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَ يَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَكيم‌﴾[2]

﴿كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون‌﴾[3]

﴿كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُون‌﴾[4]

اکتفا به ظاهر و نگاه سطحی به آیات به فهم حکم و اجرای حکم آسیب می‌زند و این مکرراً در جلسات قبل اشاره شد. ونگاه قرآ« در فلسفه حکم آخر خط را نشان می دهد. و قرآن در تشریعش یک مسیر کلی را طی می کند.

قرآن سه کار مهم برای فهم تشریع انجام داده:

     هدف مندی و هدف گذاری در آیات

     ظرفیت سنجی بر اساس واقعیت موجود و سنت‌های حاکم بر عالم تکوین به طور عام؛ ‌بر این اساس قرآن کریم تشریعی را مطرح می‌کند که با آن بتوان ظرفیت‌سازی کرد و در نتیجه به کمال برساند. ارتقا بخشی انسان بر اساس ظرفیت موجود است بخ اهداف متعالی.

     آگاهی دادن نسبت به هدف از تشریع؛ یکی از ارکان برنامه تربیت انسان آگاهی از اهداف است و این در خصوص انسانی که تکاملش به اختیار اوست و این اختیار با آگاهی از راه و هدف به شکل مطلوب محقق می‌شود. انسانی که انتخاب او احساسی و موقت باشد و عمق وجود خودش و خواسته های شارع توجه نکند انتخاب او غیر اصولی و زود گذر است.

مثلا بحث ارتداد در شریعت مطرح شده به این علت است که مسلمان به واسطه عدم انتخاب صحیح و آگاهانه فرد است که منجر به و ارتداد در او می‌شود. قرآن کریم در مورد این بازگشت چنین می فرماید: ﴿إِنَّ الَّذينَ ارْتَدُّوا عَلى‌ أَدْبارِهِم‌﴾[5] و فرد به تکامل مطلوب نمی رسد.

لذا شارع روی فهم اهداف عام تشریع و حتی اهداف خاص تشریع تأکید کرده. و باید بدانیم که فهم اهداف در دو زمینه طبیعت حکم تشریع شده و حسن اجرای قانون کمک می‌کند.

فهم اهداف در احکام منصوص و مستنبط و در عرصه منطقة الفراغ ( در جایی که به حاکم شرعی که اجازه قانون گذاری به تناسب زمان داده شده) باعث می‌شود که مناسبترین حکم را تعیین کند.

تا اینجا ضرورت فهم و توجه به اهداف نظام جامع خانواده و تأکید قرآن بر این امر بیان شد؛ هر چند که جای کار بیشتر در این عرصه وجود دارد، چون در این زمینه می توان به احکام تفصیلی که در تشکیل خانواده و یا روابط اقتصادی، اجتماعی و یا سلامت خانواده مطرح است و آیات مربوط به هر قسمت‌ را مورد توجه قرار داد تا اهداف تفصیلی روشن شود؛ در این مسیر باید اکتفا به حکم مسأله نکنیم چرا که حکم برای رسیدن به هدف آمده و تعبیر مورد توجه اینست که قرآن ظرفیت سازی می‌کند تا به انسان ارتقا دهد، اکتفا به مجرد قانون و بیان حکم مِنهای هدف، یا انسان را از رسیدن به هدف تعریف شده از ناحیه شارع باز می‌دارد و این ناشی از عدم فهم است. و یا اینکه حکم به نحو مطلوب اجرا نمی‌شود و نتیجه عدم اجرای مطلوب حکم باعث نرسیدن به هدف است.

قرآن «تعقّل» و «تعبّد» ( واگذاری امور به شارع) را از ما خواسته؛ البته بعضی این را قبول ندارند که «تعبّد» (واگذاری همه امور به شارع) و «تعقّل»(عدم تسلیم به حکم چون تا تعقل نکند نخواهد پذیرفت) با هم جمع نمی‌شود در حالی که قرآن در یک جا دستور به تعبّد می‌دهد ﴿وَ أَنِ اعْبُدُوني‌ هذا صِراطٌ مُسْتَقيم‌﴾[6] و در مقام احکام عبودیت جای دیگر تعقل و تفکر را هم از ما خواسته. ﴿كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون‌﴾[7] ،﴿كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُون‌﴾[8]

چگونه بین تعقل و تعبد جمع کنیم؟ باید بدانیم که ‌تسلیم در برابر حکم الهی و فهم دقیق حکم و اهداف قابل جمع است، یعنی من تسلیم حکم هستم و در عین حال همین خدا که از من تسلیم را خواسته خودش از من فهم هدف را خواسته، این با تسلیم و تعبد منافات ندارد.

به عبارت دیگر پذیرش و تسلیم در برابر حکم بر اساس صحت و سُقم حکم نیست بلکه تسلیم بواسطه مجموعه‌ایی از مقدمات در انسان است که گزینه تسلیم را بهترین راه می‌داند، در اجرای حکم باید تفقه در حکم داشته باشم و به عمق خواسته مولا دست یابم و علت گذاشتن حکم را بفهمم تا اینکه بتوانم خودم را به هدف برسانم و صرف یک عمل و رفتار به دور از هدف انجام ندهم.

این اهتمام فوق العاده به اهداف عام و خاص از ناحیه شارع و توجه به اینکه تبیین اهداف منهجی خاص دارد و اهدافی در این احکام دیده شده که باید متعبّدین و مسلمانانی که به تشریع ایمان دارند به اهداف توجه کنند؛ این مسیر زمینه‌ایی بسیار مناسب برای رشد بشر است که ما می‌توانیم در رساله‌ی عملیه از این روش استفاده کنیم همانطور که قرآن از این مسیر رفته. فقیه با تأسی از قرآن باید اهداف را به نحوی بیان کند که مکلف بهترین اجرای حکم را داشته باشد. و صرف عمل کردن به حکم مطلوب نیست بلکه حسن اجرا مورد درخواست شارع هم است. بخش مهم بیان هدف ارتقا سازی است که شارع ما را به سمت ایده‌آل هدایت می‌کند و به قله‌های قابل دسترسی توجه می‌دهد و لذا تعبیر به ﴿وَ أَنِ اعْبُدُوني‌ هذا صِراطٌ مُسْتَقيم‌﴾[9] نشان از عبودیت انسان به سوی خدای نامتناهی با تلاش و سختی است، ﴿وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقين‌﴾[10] و یا فرمود ﴿يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‌ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيه‌﴾[11] تلاشی پر زحمت ولی رساننده به حق نا متناهی﴿إِلى‌ رَبِّكَ مُنْتَهاها﴾[12] این ارتقا بخشی برای انسان است که از عدم و نیاز مطلق به حوزه بی نیاز مطلق وارد شود و فهم هدف و اینکه تک تک گام‌ها به سوی خدا باید باشد در عمل به او کمک می کند این ارتقا بعد آگاهی به هدف محقق می‌شود. عقلانیت مورد توصیه درتشریع در قسمتی است که شارع از ما خواسته و قصد تقویت و تربیت آن‌ را از ما طلب کرده.

همانطور که امام علی(ع) می‌فرمایند: «بالعقل استخرج غور الحكمة وبالحكمة استخرج غور العقل»[13] ، حکمت به انسان کمک به جوشش در عقلش می‌کند و بواسطه عقل عُمق حکمت برای انسان کشف می‌شود. تکامل عقل مطلوب است یکی از ابعاد وجودی انسان همین تکامل عقل است و عقل در فهم حکمت‌ها کمک می‌کند تا به حکمت دست یابد.

دست‌یابی معرفتی یک مرحله از دستیابی مطلوب است و در زندگی روزمره می‌بینیم که فردی کاری را با آگاهی به فرمان انجام می‌دهد و فردی بدون آگاهی و در حد یک فرمان آن را انجام می دهد بدون توجه به ابعاد فرمان، حسن اجرا این دو فرد متفاوت است.

هر چه ما در زمینه اهداف بیشتر دقت کنیم و آیات قرآن را در زمینه کل تشریعات دقت بیشتر داشته باشیم می‌بینیم که قرآن هدف گذاری را توضیح داده و فهم را از ما خواسته چرا که فهم در اجرا أثر بخش است.


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo