موضوع: اهداف تشکیل خانواده و اهداف نظام خانواده

﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا﴾[1]

خلاصه: بحث به اهداف تشکیل خانواده و نظام خانواده رسید و مجموعه‌ایی از اهداف که در قرآن آمده بود، بیان شد و در ادامه وارد اهداف اجتماعی شدیم؛ در جلسه گذشته بحث هدف شناخت افراد یکدیگر را‌ و بحث توسعه اقتصادی خرد و کلان بیان شد.

امروز بحث روابط درون خانواده‌ایی که در قرآن با صله ارحام از آن تعبیر شده را بیان می‌کنیم.

یکی از آثار زوجیت رابطه رَحِمیّت بین زوجین و اولیاء آن دو است؛ با ازدواج زن و مرد در جایی که از دو طایفه باشند دو فامیل با هم مرتبط می‌شوند.

این ارتباط سببی که حاصل ازدواج است، مجموعه‌ایی از پیوندها را خواهد داشت و قرآنِ هدایت‌گر، افراد را به اهمیّت این ارتباطات تشویق می‌کند و تحت عنوان صله رحم و قطع رحم متون زیادی داریم که نشان‌گر اهمیت دین به این بُعد از روابط اجتماعی است.

ارتباطات مثبت و محبّت و تعاون به یکدیگر از اصول مسلم دین اسلام است که بر آن‌ها ارزش گذاشته شده و مورد تأکید قرار گرفته.

﴿وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾[2]

یکی از زمینه‌های رشد جامعه همین روابط خاص است که به صورت ویژه در قرآن و روایات مورد اهتمام قرار گرفته.

در طبقات ارث این روابط خاص در بین فامیل منظور شده و این ارتباطات به لحاظ قرب و بُعد به سه طبقه طبق آنچه در ارث دیده شده، تقسیم شده است؛ ﴿وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾[3]

اهتمام به اصل ارتباط بین مردم حتی بدون لحاظ بحث «ارث» اهمیت دارد.﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاء وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِي تَسَاءلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا﴾[4]

ما انسان‌ها در مورد ارحام و نسبت به نوع تعامل با آن‌ها مورد سؤال هستیم؛ اسلام تحکیم روابط بین افراد را دنبال می‌کند، ﴿إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا﴾[5] خداوند مراقب اعمال ماست و اهتمام و عدم اهتمام ما انسان‌ها نسبت به صله رحم را مراقب است.

سوره احزاب آیه 6 رابطه پیامبر (ص) و زوجات ایشان با مؤمنین تبیین می‌شود ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا﴾[6]

آنچه در سوره انفال در مورد خویشان آمده به اهمیت مسأله صله رحم اشاره دارد ﴿وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾[7] و در برابر این اهتمام بلیغ به صله رحم در مورد قطع رحم آنچه در سوره محمد (ص) بیان شده قابل توجه است که قطع رحم را در کنار فساد در زمین قرار داده؛ ﴿فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِن تَوَلَّيْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ﴾[8]

آنچه در آیه ذیل اشاره شده که اشاره به عدم فایده خویشان در قیامت دارد ﴿لَن تَنفَعَكُمْ أَرْحَامُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[9] را نمی‌توان به عدم فایده این ارتباط در دنیا معنا کرد بلکه این رابطه خیلی مفید است و البته صرف ارتباط بدون اهداف معنوی ارزشی ندارد مگر اینکه ارتباط را وسیله تکامل بدانیم.

آنچه در سوره رعد بیان که خداوند فرموده: ﴿أَفَمَن يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ * الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَلاَ يِنقُضُونَ الْمِيثَاقَ * وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الحِسَابِ﴾[10] خردمندان را کسانی دانسته که وفای به عهد الهی می‌کنند و این پیمان را نقض نمی‌کنند، در ادامه کسانی که به دستور خدا در مورد ارتباط با ارحام را رعایت می‌کنند را جزء خردمندان دانسته.

در این آیات مجموعه‌ای از صفات را برای خردمندان می‌شمارد مانند ترس از خدا و عاقبت بد که یکی از این صفات صله رحم است.

در مقابل خداوند صفاتی را بیان می‌کند که افراد منحرف را معرفی می‌کند ﴿وَالَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِن بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَآ أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الأَرْضِ أُوْلَئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ﴾[11] جزء این صفات صفت قطع کننده رحم قرار گرفته که نشان از اهمیت مسأله دارد.

بحث صله رحم از یک بُعد به آخرت ربط داده شده و لذا جای دارد که ازدواج را از این حیث مورد توجه قرار دهیم، که ازدواج است که باعث ایجاد این روابط شده و این روابط بین اقوام و خویشان است که باعث تحکیم روابط بین آن‌ها می‌شود و این تحکیم روابط یکی از اهداف مورد نظر اسلام است.

آیاتی زیادی در مورد ذوی القربی داریم که نحوه ارتباط را نشان می‌دهد و بیان می‌کند که ارتباط باید به گونه‌ای باشد که مورد احسان قرار بگیرند.

ایجاد رابطه زوجیت روابط جدید را منجر می‌شود و احکام جدید می‌خواهد و کلیّت آن ارتباط مثبت بین افراد است؛ در همین رابطه روایاتی زیادی داریم که صله رحم را باعث طول عمر می‌داند و قطع رحم را باعث کمی عمر می‌داند و این نشان دهنده برکت دنیوی برای فرد است و اینکه صله رحم در عمر و تکامل جامعه نقش مهمی دارد و به عنوان یکی از بدیهیات تحکیم پیوند با هدف کلان در ادیان و دین اسلام که دعوت به اتحاد و هماهنگی در مسیر حق دارد، اشاره شده است.

« وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَيْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا ع‌ يَكُونُ الرَّجُلُ يَصِلُ رَحِمَهُ فَيَكُونُ قَدْ بَقِيَ مِنْ عُمُرِهِ ثَلَاثُ سِنِينَ فَيُصَيِّرُهَا اللَّهُ ثَلَاثِينَ سَنَةً وَ يَفْعَلُ اللَّهُ ما يَشاءُ.»[12]

در سوره شوری که بحث خانواده مطرح شده، در ابتدای آن اهمیت ارتباطات اجتماعی اشاره گویا شده و در ادامه نعمت آفرینش تبیین شده ﴿فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ البَصِيرُ﴾[13] و در آیه 13 بحث ارتباط بین ازواج و انسان طبیعت تبیین شده. ﴿شَرَعَ لَكُم مِّنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَن يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَن يُنِيبُ﴾[14]

خلاصه تمام ادیان و احکام آن را در این جمله خداوند خلاصه کرده ﴿أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ﴾[15] و توصیه کرده که در به پا داشتن دین متفرق نشوید؛ و مشرکین از هدف بزرگ شما می‌ترستند.

ظلم و ستم است که باعث تفرقه بین مردم می‌شود. ﴿وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ ﴾[16]

﴿ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ لَا حُجَّةَ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ﴾[17] در اینجا دو اصل «وحدت» و دوری از تفرقه و «عدالت» مطرح شده و این دو اصل نشانه استحکام جامعه است وجامعه با این دو شاخص به کمال می‌رسد.

صله رحم نقش مهمی در ایجاد استحکام میان افراد جامعه است.( چون خانواده عنصر تشکیل دهنده جامعه هست و اثر گذار در بقیه عناصر) قرآن از همین ویژگی استفاده کرده و این به عنوان نتیجه طبیعی ازدواج است یا به عنوان هدف؟ همانطور که پیامبر با ازدواج متعدد در صدد استحکام روابط با قبائل مختلف بود. و با ایجاد رابطه زوجیت آن‌ها را در اختیار قرار می‌گرفت. این رابطه به عنوان هدف است و در رابطه زوجیت اهداف فقط هدف فردی نیست بلکه هدف اجتماعی هم مد نظر است.

به این ترتیب بحث صله رحم دو بُعد دارد:

    • ‌یک بعد مربوط به نظام روابط اجتماعی

    • یک بُعد هدف قرار گرفتن اصل رابطه ازدواج