استاذ سیدمنذر حکیم
درس خارج فقه
95/09/01
بسم الله الرحمن الرحيم
موضوع: اهداف تشکیل خانواده و اهداف نظام خانواده
« يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ »[1]
خلاصه: بیان شد که ازدواج را چه نعمت بدانیم و چه آیه، راهی است برای رسیدن به خداوند.
سه هدف «کثرت جمعیت»، «شناخت یکدیگر» و «ارتباط اجتماعی» از اهدافی است که در سوره حجرات بیان شده؛ « لِتَعَارَفُوا»[2] از لحاظ تعریفی این جمله به عنوان هدف صریح بیان شده در حالی که دو جمله قبل « يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ »[3] که نتیجه طبیعی آفرینش انسان از دو جنس است، که تقسیم به جمعیت کثیری به صورت قبائل و شعوب شده.
علی رغم اختلاف در ملیتها که حاصل ازدواج حضرت آدم (ع) و حضرت حوا(س) است، این اختلاف باید هدفی داشته باشد، هدف اولیه را میتوان کثرت دانست هر چند به عنوان هدف نیامده. «قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ»[4] خداوند کلام ملائکه در مورد خونریزی و گناه را رد نمیکند، ملائکه این کثرت و نتایج آن را میدانستند.
یکی از اهداف نزدیک برای ازدواج، توالد و تناسل و کثرت است ولی این هدف نهایی نیست بلکه مقدمه هدف برتر است. آنچه حیات جامعه را ترسیم میکند فرهنگ و معارفی است که جامعه به آن دست پیدا میکند، یکی از فرهنگها ارتباط میان جوامع است و این ارتباطات اجتماعی پُلی است برای دستیابی آداب و رسوم و فرآوردههای معرفتی یک جامعه و انتقال به جامعه دیگر. ارتباط اجتماعی را میتوان به عنوان پُلی برای برای انتقال فرهنگها دانست.
دیدگاه قرآن در مورد علت کثرت جمعیت که شناخت است به خوبی از آیه 13 سوره حجرات فهمیده میشود و هدف از آفرینش هم تکامل انسان است؛ این تکامل از مسیر تعارف و آشنایی با یکدیگر حاصل میشود، یکی از اهداف صریح قرآن تعارف جوامع است تعارف یعنی ارتباط، آشنایی، کسب تجربه و انتقال تجربه و تکامل اجتماعی در دنیا است و این خود بستری است برای هدف برتر.
تقسیم بحث به سه قسمت:
• تکثیر جمعیّت که عامل تشکیل جوامع گوناگون است؛ انسان به دنبال جمعآوری امکانات زندگی حرکت میکند، و هجرت برای یافتن امکانات زیاد شده، در نتیجه سرزمینهای زیادی آباد میشود.
• تشکیل جوامع معلول ازدواج میباشد که امری مبارک است، ولی باید بدانیم هدف نهایی نیست. چه لزومی دارد که انسان زندگی کند و بدون تکامل بمیرد بلکه هدف بالاتری است، هدف برتر، ارتباطات اجتماعی است که مستلزم تکامل جوامع بشری میباشد.
جوامع سالم دنبال ایجاد ارتباط سالم و به دنبال ارتباط، قوانینی برای این ارتباط لازم است و لذا نظام ارتباطات باید حاصل شود؛ در ادامه نظام ارتباط بحث ازدواج هم کیش در اسلام عنوان میشود، وقتی بعضی احکام به عرف واگذار میشود با کدام عرف باید سنجیده شود جای بحث دارد.
در ازدواج مرد و زنی که از دو فرهنگ متفاوت هستند یکسری از مباحث پیش میآید که گاهی فقه در آن ورود نکرده ولی دولت بخاطر حفظ امنیت دخالت کرده.
و از طرف دیگر چگونه بین قوانین دولتی که نگاه به یک منطقه و قشر خاص دارد و بین قوانین الهی که نگاه فرا منطقهایی دارد، جمع کنیم؟
بحث از هدف تشکیل خانواده میتواند در بحثهای خاص نظام خانواده بابی از گفتگو و مناقشه را باز کند.
باید بدانیم که بحث از «تعارف» در نوع نگرش فقیه در مباحث روابط اجتماعی و خانوادگی و منطقة الفراغ که آیا قوانین را اضافه کند و یا قید بزند و در شرائط خاص قابلیت اجرایی احکام را مطرح کند؛ جهت میدهد.
• یکی از اهداف دیگر تشکیل خانواده بحث توسعه اقتصادی است. آیا می توان گفت هدف ازدواج هدف اقتصادی سالم است؟ به این معنا که ازدواج در توسعه اقتصادی جامعه کمک کند و باب روزی را برای آن ها بگشاید.
نسبت به این بحث که ازدواج باعث بهبود وضع اقتصادی است در سوره نور خداوند ازدواج را راهکار برون رفت از مشکلات اقتصادی معرفی میکند « وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِن يَكُونُوا فُقَرَاء يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ »[5]
فردی خدمت پیامبر(ص) آمد و شکایت از فقر کرد و پیامبر(ص) توصیه به ازدواج کردند و تا ازدواج چهارم گشایش در زندگی حاصل شد.
آیه به صراحت از گشایش اقتصادی میگوید و «إن» شرطیه آمده، و معنای آن این میشود که اگر تن به ازدواج دهند خداوند روزی آنها را افزایش میدهد، ودر آیاتی که به بحث روزی اشاره دارد بیان شده که این امر به خداوند واگذار کرده است.
راههایی که قرآن برای گشایش روزی معرفی کرده عبارتند از:
کار و تلاش، حُسن تدبیر، توکل بر خدا، بذل و بخشش، انفاق و ازدواج.
یکی از زمینههای مهم در بهبود وضعیت اقتصادی ازدواج است.
تحلیل علمی رابطه ازدواج و روزی بحثی دیگر است از راه تجربه ثابت شده که معمولاً بعد ازدواج گشایش آمده و افرادی که سوء تدبیر داشتند و به این گشایش نرسیدند باعث نفی قانون نمیشود.
ابراهیم خانوادهاش را در سرزمین مکه آورد و از خدا خواست که از بهرههای مادی فراهم کن. « رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتي بِوادٍ غَيْرِ ذي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ »[6]
در سرزمینی بی آب این خانواده قرار داده شدهاند، حضرت ابراهیم (ع) قابلیت آن منطقه را برای روزی رسانی با ایجاد امکانات و یا روی آوردن مردم از خداوند درخواست میکند.
این لطف که در اثر دعای حضرت چنین وضعیت اقتصادی برای مردم قرار داده و این نشان دهنده اینست که آن خانواده برای اقامه توحید حرکت کردند و مأمور به پا داشتن نماز بودند ولی در کنار این مأموریت به بهبود وضع اقتصادی هم توجه شده.
به طور کلان آیا جامعهای که به ازدواج توجه کند در اقتصاد پیشرفت میکند و تکامل انسان همراه توسعه اقتصادی است.
نگاه به ازدواج از حیث گشایش روزی برای جامعه باعث میشود که توسعه اقتصادی یک هدف اجتماعی شود و علاوه بر فواید فردی بُعد اجتماعی آن هم تقویت میشود.