موضوع: بررسی اهداف بیان شده در مورد تشریع در آیات سوره ابراهیم

«لِيَجْزِيَ اللَّهُ كُلَّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ إِنَّ اللَّهَ سَريعُ الْحِسابِ * هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَ لِيُنْذَرُوا بِهِ وَ لِيَعْلَمُوا أَنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ لِيَذَّكَّرَ أُولُوا الْأَلْباب‌»[1]

بحث در اهداف تشریع الهی به اینجا رسید که در تشریعات گوناگون اهداف متعدد و متکامل وجود دارد.

ما باید ویژگی‌های بیان شده در اهداف را که مطرح شده، مورد توجه قرار دهیم و باید بدانیم که تعدّد اهداف و تنوّع محور است؛ چرا که انسانی که در جامعه زندگی می‌کند و نیاز به تربیت فردی و جامعه دارد و در فرد بُعد رفتاری عاطفی و عقلانی و جسمی و روحی وجود دارد و متناسب با هر یک می‌توان اهدافی متناسب با هر یک در نظر گرفت.

لذا اهداف ذکر شده از ناحیه خدا متنوع هستند. اکثر اهدافی که تا حالا بیان شده مربوط به بُعد رفتاری انسان است.

مانند آیه 7 سوره «هود»: « وَهُوَ الَّذِي خَلَق السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاء لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»[2] که به بُعد رفتاری انسان توجه شده.

ولی آیاتی مثل آیه 21 سوره «روم» به بعد عاطفی توجه داشته؛ « وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ »[3]

« لِيَذَّكَّرَ أُولُوا الْأَلْباب‌»[4] بعد عقلانی

تعدد اهداف امری واقعی و ضروری است، و یکی از نشانه‌های کمال تشریع اسلامی را همین تعدد می‌توان دانست. این اهداف رابطه پلکانی می‌توانند داشته باشند.

ما دو گونه علم می توانیم تصور کنیم که در قرآن بیان شده یک آگاهی قبل از شروع ایمان و اعتقاد، ایمان هم مقدمه عمل است و یک آگاهی بعد از عمل و ورود به تجربه مفصّل در زندگی بوجود می‌آید.

وقتی حضرت ابراهیم (ع) از خدا می‌خواهد که نحوه زنده شدن مرگان را نشان دهد حتماً این آگاهی با آگاهی با استدلال متفاوت است که قرآن زنده شدن گیاهان را مثال می‌زند. حضرت ابراهیم (ع) درجه بالایی از ایمان را از خداوند می‌خواهد « وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى‌ قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى‌ وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَ‌ قَلْبِي‌ »[5] .

با نگاه به سوره «تکاثر» متوجه درجات متفاوت علم می‌شویم، در این سوره ابتدا صحبت از علم می‌شود و در ادامه حرف از علم یقین می‌شود و این خود دال بر درجات علم است.

« كَلاَّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ * ثُمَّ كَلاَّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ * كَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقينِ »[6]

فردی که قبل ازدواج به این علم می‌رسد که روزی را خداوند می‌رساند یک درجه از علم را دریافته ولی وقتی ازدواج می‌کند و در عرصه زندگی این علم را لمس می‌کند و این درجه از علم بالاتر از علم قبل از ازدواج است.

طبق آنچه در آیه آخر سوره «ابراهیم» به اشاره شده و در انتهای جلسه قبل به آن اشاره شد اهداف متعدد که از ناحیه خدا وضع شده در راستای شناخت خداوند می‌باشد.« هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَ لِيُنْذَرُوا بِهِ وَ لِيَعْلَمُوا أَنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ لِيَذَّكَّرَ أُولُوا الْأَلْباب‌»[7]

رسیدن به این مرتبه از خداشناسی که حضرت ابراهیم (ع) به آن رسید بعد از طی کردن مسیر تکاملی در زندگی فردی و اجتماعی است. در تجربه حضرت ابراهیم (ع) در بت شکنی و اجرای خط توحید می بینیم که ابراهیم پرچم دار توحید می‌شود، و وقتی در سرزمینی بدون هیچ گونه امکاناتی سکونت پیدا می‌کند از خداوند سرزمینی امن را درخواست می‌کند « وَ إِذْ قالَ إِبْراهيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْني‌ وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ »[8] . خط توحید حضرت ابراهیم (ع) در رفتار عابدانه ایشان جلوه می‌کند« رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتي‌ بِوادٍ غَيْرِ ذي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ »[9] و مرکزیت این خانواده برای راهنمایی مردم به کانون توحید است. « لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ»[10] هدف بالاتر رسیدن به مرحله سپاسگذاری است و این بهترین نوع از شکر است، شکر گذاری در حقیقت یعنی پر شدن همه ظرفیت‌های وجودی افراد است.

اهداف تبیین شده دو منظوره است هم تقویت بُعد رفتاری در آن صورت می‌گیرد و هم هدفی است برای مجموعه برنامه‌های حضرت ابراهیم (ع)که به خط توحید منتهی شود تا بتواند تأثیر خود را داشته باشد و جامعه را به کمال برسد.

در وضع قوانین باید بر اساس مدلی که خداوند در اهداف خود توجه داشته، در برنامه‌ریزی زندگی خود هم با الهام گرفتن از برنامه الهی باید اهداف متنوع و متعدد و متکامل را درنظر بگیریم. تا بتواند این اهداف ظرفیت‌های لازم انسان را تأمین کند و انسان را به هدف نهایی برساند.

تا اینجا بحث از اهداف تشریع بیان شد و اهداف منظور در تشریعات منظومه خانواده را می‌تواند نشان دهد.

در زمینه اهداف نظام خانواده آیات زیادی وجود دارد که تنوع، تعدد و ابعاد مختلف خانواده را در برگرفته‌اند؛ به طور خلاصه چند آیه از باب نمونه بیان می‌شود:

« وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ في‌ ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُون‌»[11]

« هُوَ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِيَسْكُنَ إِلَيْها فَلَمَّا تَغَشَّاها حَمَلَتْ حَمْلاً خَفيفاً فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَتْ دَعَوَا اللَّهَ رَبَّهُما لَئِنْ آتَيْتَنا صالِحاً لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرين‌»[12]

یکی از اهداف برای تشکیل خانواده در این دو آیه بدست آوردن آرامش روحی برای افراد است، در این آیات به بعد روانی و عاطفی اشاره شده است.

« أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى‌ نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ »[13]

در این آیه بحث عفت و پوشش اسنان مطرح می‌شود که انسان بواسطه ازدواج از انحراف در امان است، و با این عمل فرد به یک مرحله از خود کفایی می‌رسد. در اینجا هدف رفتاری و جسمی تأمین شده، هم غریزه جنسی او تأمین شده و هم از هنجار شکنی دور می‌شود و با روش صحیح وارد عرصه اجتماع و تعامل با جنس مقابل می‌شود.

سوره رعد آیات 3 و 7، و آیات « يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً كَثيراً وَ نِساءً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيبا»[14] ، « وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُم مِّنْ أَزْوَاجِكُم بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ»[15] بحث تکاثر نسل انسان مطرح می‌شود کثرت به عنوان هدف مطرح می‌شود.

در بُعد اجتماعی و ارتباطات مردم می‌توان به سوره حجرات آیه 13 می‌توان اشاره کرد.« يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ»[16]

در مبحث تقوا می‌توان به آیات سوره «نساء»، «حجرات» و «فرقان» اشاره کرد. که عبارتند از:

« يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً كَثيراً وَ نِساءً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيبا»[17]

.« يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ»[18]

« وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا »[19]

در بحث اقتصادی و رزق افراد می‌توان به سوره «نور» و «ابراهیم» اشاره کرد:

« وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِن يَكُونُوا فُقَرَاء يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ»[20]

« رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتي‌ بِوادٍ غَيْرِ ذي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ »[21]

و آیه 32 سوره ابراهیم در بُعد اعتقادی حرفی برای گفتن دارد ،که شاخص توحید چشمگیر است و جامعه عابد صرفاً برای خدا مطرح می‌شود. حضرت ابراهیم (ع) از خدا محبوبیت خانواده خود را می‌خواهد.

« رَبَّنا لِيُقيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوي إِلَيْهِمْ »[22]

آیاتی که در مورد اهل البیت می‌آید شاید ناظر به این خانواده‌ایی که محور است، باشد و بر اساس وجود چنین خانواده‌ای بحث توحید در جامعه دنبال می‌شود.

هدف اصلی از امنیت و رزق، شکرگذاری انسان و بهره‌برداری صحیح و حرکت با تمام ظرفیت برای رسیدن به اهداف الهی است.

« وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ »[23]

با نگاه به سوره «تکاثر» متوجه می‌شویم که در عین مطلوبیّتِ کثرت ممکن است که آسیب هم داشته باشد، آنچنانکه در سوره «آل عمران» به آن اشاره شده که اموال در عین مطلوبیت ممکن است که آسیب باشد.

« زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاء وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآبِ »[24]

این موارد مجموعه‌یی از مباحث هستند که باید بحث شود . روایات به این مباحث به طور مفصل پرداخته‌اند.