اولین بحثی که در تشریعات فردی و اجتماعی مطرح است بحث تفصیلی آفرینش است.

- کلمه « انسان » که در آیات قرآنی به کار رفته است ، مفرد نیست بلکه فرد در جمع ( اجتماع ) است. ولی کلمه « بنی آدم » نگاه اجتماعی را نشان می دهد .

- ما در آیات سوره اعراف نفی جبر اجتماعی و جبر تاریخی را ملاحظه نمودیم.و گفتیم در عین اینکه جامعه تاثیرگذار است ولی علت تامه نیست ، لذا افراد مؤاخذه می شوند و اگر کسی در این تشکیک کند این کلام قرآنی می تواند پاسخ مناسبی باشد : .وقتی افرادی در جامعه کافری زیست می کنند و خود را مومن می دانند مورد بازخواست قرار می گیرند که چرا هجرت نمی کنید ؟ اگر ایشان قرار بود که در حالت جبر در جامعه کفر زندگی کنند این سوال جایگاهی نداشت لکن کسی که اختیار دارد نمی تواند زیر فشار جبر اجتماعی ، کفار را تحمل کند . در اینجا مباحث فلسفی ، کلامی ، تاریخی و ... مطرح می شود.

و در کنار موارد فوق بحث تقیه نیز در جبر اجتماعی مطرح است. به صورت طبیعی تقیه وجود ندارد ولی در مقام تعارض، جایگاه پیدا می کند . اولویت و ترتیب بندی تعارض نیز عبارت است از : 1- حفظ دین 2- حفظ نفس 3- حفظ مال

- در اینجا با اصالت دادن به دینی که جامع همه ارزش ها است اگر بخواهیم نگاه کلانی داشته باشیم ، طبقه بندی نظام تشریع به این صورت است : جامعه مسئول است ، تک تک افراد مسئول هستند. جامعه تاثیر گذاری مثبت و منفی دارد و می تواند بگو نه ای باشد که انسان استقلال و اراده خود را حفظ کند و برای آزاد کردن خودش از آن جامعه به جامعه دیگر تغییر مکان دهد.این نگاه همانطوری که دیدیم از مطالعه آیات قرآن بدست می آید که یک قانونگذاری کلان برای انسان به وجود می آورد.

- بخش دیگری از آیات قرآن از اول سوره علق تا اول سوره مائده ( به ترتیب نزول ) از ابتدا تقابل بین دو جناح و دو اراده و دو گرایش اجتماعی نسبت به دین را به تصویر می کشد. مثلا در سوره علق داریم : « کلا ان الانسان لیطغی * ان رآه استغنی * ان الی ربک الرجعی * ارایت الذی ینهی * عبدا اذا صلی * ... » در اینجا به ظاهر، با یک درگیری فردی مواجهیم ؛ اما در واقع دو گروه در مقابل هم قرار گرفته اند که در سراسر تاریخ مقابل هم هستند : گروه حق و گروه باطل .

- در سوره حمد نیز ، این تقابل به تصویر کشیده شده است : « ... صراط الذین انعمت علیهم * غیر المغضوب علیهم و لا الضالین .»

- نمونه دیگر از این تقابل اجتماعی در سوره مزمل و مدثر دیده می شود.

حال آیا امکان دارد خداوند حکیمی که این تقابل اجتماعی را تبیین نموده ، در قانونگذاری و برنامه ریزی ، این تحولات اجتماعی را در نظر نگرفته باشد ؟ امکان ندارد.

* در آیاتی که تقابل های اجتماعی تبیین شده ، وظیفه و تکلیف اجتماع نیز بیان شده است . مانند

- سوره مزمل

- سوره قلم

قرآن در آیات فراوانی می فرماید : ما بر اساس علم و آگاهی سخن می گوییم . این علم و آگاهی از کجا نشات می گیرد ؟ از آنجا که مولا خود خالق است . خود خالق علیم و حکیم است . پس نگاهش طبق مقتضای طبیعت و فطرت انسان است . حال در این بحث - که « انسان در یک بستر اجتماعی زندگی می کند لذا قانونگذاری خداوند برای سعادتمندی بشر در همین بستر انجام شده است» ،- با یک نگاه فطری مواجه هستیم و اصل اولی نیز همین است ( که احکام اسلام اجتماعی هستند . ) و خلاف این – اینکه بگوییم احکام اسلام فردی است – دلیل می خواهد و باید توسط مدعیان و طرفداران این دیدگاه اثبات شود .این در حالی است که اکثر آیات تشریع با « یا ایها الذین آمنوا » و « یا ایها الناس » آغاز می شوند و اجتماع را مخاطب خود قرار داده اند و بطوریکه ( گفتیم ) حتی در جهنم نیز عده ای به شکل « امم » محشور می شوند. بنابراین نمی توان این همه خطابات اجتماعی را برداشتی سطحی دانست و به ادعایی بی دلیل ( اسلام فرد محور ) اعتماد کرد.

- در دوره معاصر نیز هنگامی که امام خمینی ( ره ) بحث حکومت اسلامی را مطرح کردند ، عده ای اعتراض کردند که دین حق دخالت در سیاست و اجتماع ندارد و این امر باید اثبات شود و دلیل می خواهد و امام را متهم به طرفداری از مارکسیسم کردند . اما امام فرمودند : اصل دین بر پایه سیاست و مدیریت و حکومت است . اصلا شما به چه حقی در دین دخالت می کنید و حدود آن را قید می زنید ؟ شما باید برای این قید زدن هایتان و ادعای عدم دخالت دین در سیاست و حکومت دلیل بیاورید .

- از ديگر مثال های دوران معاصر، نگاه دين حداقلی در کشور عراق است که سبب شد

دین و علما به حاشیه رانده شده و عملا دموکراسی غربی در قانون حکمفرما گردد.

- ولایت اساس نماز ، روزه و جهاد و ... است ولایت جامعه اسلامی ، ولایتی است که همه جامعه را در بر می گیرد. اهل تسنن ، ولایت به این معنی که در شیعه وجود دارد ، را ندارند مثل رابطه ولایت با تشریعات . در شیعه ولی فقیه قایم مقام امام است هم از بعد تشریعی و هم از بعد عملی. لذا می بینیم ، حرکت انقلاب های عربی - که عمدتا اهل تسنن هستند – به دلیل همین بدون ولایت بودن ، بسیار کند صورت می گیرد.

- در نامه امیرالمومنین ( ع) مبانی دقیق و کامل و تفصیلات و تشریعات کامل درباره رابطه امام و مأموم ، وظایف جامعه اسلامی ، وظایف کارگزاران و ... آمده است.

- ما باید از دین ، نظام اجتماعی را مطالبه و استنباط نماییم. که در آیات و سوره های فراوان این نظام را به تصویر کشیده است .مثلا سوره عصر خود یک نظام اجتماعی را تبیین می کند .گوشه ای دیگر از این نظام در احکام نهفته است که خود به چهار بخش : عبادات ،ایقاعات ، معاملات و سیاسات تقسیم می شود. در عهدنامه مالک اشتر ، جایگاه ها ، پست های اجتماعی ، کارگزاران اجتماعی و ... طبقه بندی و مدون شده است و رساله حقوق امام سجاد ( ع ) نیز قسمتی دیگر از این نظام اجتماعی را تشریح می کند.

- نظام اجتماعی مبتنی بر « نظریه اجتماعی » است که آنرا در ابتدا باید تبیین کنیم. کتاب « مجتمعنا » شالوده این کار را طراحی می کند که البته در مقدمه باید «حلقه اولی » خوانده شود.