< فهرست دروس

درس خارج اصول استاد محمد محمدی قایینی

99/02/03

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: استعمال در معانی متعدد/ اشتراک/ مقدمه علم اصول

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در استعمال لفظ مشترک در معانی متعدد بود که مختار مرحوم آخوند و مشهور متاخرین و معاصرین، امتناع استعمال لفظ مشترک در معانی متعدد است؛ ولی به نظر ما قول به امتناع، قابل مساعدت نیست؛ بلکه اولی این است که بحث را به گونه ای دیگر مطرح کنیم _ به نحوی که مرحوم شیخ طوسی و سید مرتضی مطرح نموده اند_ به اینگونه که آیا لفظ مشترک بدون قرینه ظهور در اراده تمامی معانی دارد_همانگونه که لفظ مطلق، ظهور در تمامی احوال و عوارض دارد _ یا اینگونه نیست. بله مقدمه ادعای ظهور لفظ مشترک در تمامی معانی، امکان استعمال در معانی متعدد است که بیان نمودیم که دلیلی بر امتناع آن وجود ندارد؛ علاوه بر اینکه استعمال مشترک در معانی متعدد در فرض نبود قرینه، با توجه به ادله ای، کلام صحیحی است.

ادله استعمال لفظ در معانی متعدد

1- در مورد تثنیه علم، لفظ مشترک علم، در معانی متعدد به کار رفته است؛ زیرا تثنیه موجب تعدد لفظ نمی شود و ملاک بحث درآن نیز جاری است.

برخی در پاسخ فرموده اند که در تثنیه اعلام، معنای مسمی اراده شده است، چرا که علم مفرد، هیچگاه مدخول الف و لام تعریف واقع نمی شود چرا که علم معرفه است؛ اما علم مثنی و جمع، همیشه باید با الف و لام بیاید؛ پس در تثنیه و جمع، اراده مسمی شده است زیرا مسمی نکرده است و نیاز به تعریف دارد، در حالیکه اگر اراده مسمی نشده باشد، علم بوده و مدخول الف و لام واقع نمی شود و لذا روشن می شود که اسامی تثنیه و جمع نشده بلکه مسمی تثنیه و جمع شده است و مسمی معنای واحد است. بنابراین به اعتبار تاویل تثنیه و جمع به مسمی، دلیل مذکور بر استعمال لفظ واحد در معانی متعدد، مخدوش است

لکن این توجیه غلط است؛ زیرا به حسب قریحه عرفیه و وجدان لغوی، منعی در استعمال تثنیه و جمع در معانی متعدد، نیست و این توجیه که علم، قابلیت دخول الف و لام تعریف را ندارد؛ نا تمام است؛ زیرا الف و لام در اعلام نیز استعمال می شود، مانند الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنه؛ البته این الف و لام، زینت است نه تعریف و اینکه گفته شده است که تثنیه و جمع بدون الف و لام ممکن نیست؛ اگر کلام صحیحی باشد، به این معنا نیست که الفو لام تعریف باشد؛ زیرا به وجدان لغوی، معنای زید و معنای زیدان، یکسان است.

علاوه بر اینکه اگر استعمال بدون الفو الم معهود نباشد، حد اکثر اثبات عدم وضع و محدودیت آن را میکند و دلیلی بر امتناع عقلی استعمال در معانی متعدده نیست. مرحوم صاحب وقایه نیز به همین بیان، به این مطلب مناقشه نموده اند.

2- دلالت لفظ بر لوازم، دلیل بر امکان استعمال در معانی متعدده است.

3- وقوع استعمال در معانی متعدده، در استعمالات عرفیه

۴- استعمال الفاظ قرآن در معانی متعدده که از روایات متعدده ای استفاده می شود.

البته مرحوم آخوند فرموده اند: روایاتی که دلالت بر بطون قرآن_حتی تا هفتاد بطن_ دارند، دلیل بر استعمال در معانی متعدده نیستند؛ چرا که مراد از بطون متعدده معانی مقارن است

اولا روایتی به مضمون اینکه قرآن هفتاد بطن دارد در روایات وجود ندارد؛ هرچند که برای قرآن بطون متعددده ای ذکر شده است.

ثانیا روشن نیست مفاد این روایات این باشد که قرآن دارای معانی متعدد است؛ زیرا در معنای بطن، محتملات متعددی ذکر شده است _ البته معنای مقارن، اصلا محتمل نیست؛ زیرا مقارن بودن، بطن محسوب نمی شود_ مثل لوازم بین متعدد_ که همانگونه که گذشت، مدلول التزامی بین، دلیل بر استعمال در معانی متعدد خواهد داشت _ و یا لوازم غیر بین و یا اینکه مراد از بطن تاویل باشد، همانگونه که در برخی روایات بدان اشاره شده است؛ مانند روایت حمران « سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ ظَهْرِ الْقُرْآنِ وَ بَطْنِهِ فَقَالَ ظَهْرُهُ الَّذِینَ نَزَلَ فِیهِمُ الْقُرْآنُ وَ بَطْنُهُ الَّذِینَ عَمِلُوا بِمِثْلِ أَعْمَالِهِمْ یَجْرِی فِیهِمْ مَا نَزَلَ فِی أُولَئِکَ[1] و در روایت فضیل بن یسار آمده است: « فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ هَذِهِ الرِّوَایَهِ مَا مِنَ الْقُرْآنِ آیَهٌ إِلَّا وَ لَهَا ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ فَقَالَ ظَهْرُهُ تَنْزِیلُهُ وَ بَطْنُهُ تَأْوِیلُهُ مِنْهُ مَا قَدْ مَضَى وَ مِنْهُ مَا لَمْ یَکُنْ یَجْرِی کَمَا یَجْرِی الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ کَمَا جَاءَ تَأْوِیلُ شَیْ‌ءٍ مِنْهُ یَکُونُ عَلَى الْأَمْوَاتِ کَمَا یَکُونُ عَلَى الْأَحْیَاءِ قَالَ اللَّهُ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ نَحْنُ نَعْلَمُهُ [2]

اما در هر صورت نیازی به روایات بطون قرآن برای استعمال در معانی متعدد نیست؛ زیرا روایات متعدد دیگری دلالت بر استعمال قرآن در معانی متعدد وجود دارد؛ علاوه بر این که در ادبیات استعمال در معان یمتعدد، مسلم است و لذا علاوه بر کنایه و توریه و ایهام، استعمال لفظ در متعدد نیز در ادبیات ذکر شده است.

کنایه استعمال در یک معنا به داعی تفهیم معنای دیگر است، مثلا زید کثیر الرماد، معنای کثرت رماد داده اما به داعی کثرت جود است

ایهام، استعمال در یک معنا و ایهام اراده معنای دیگری را دارد، اما معنای دیگری مقصود به تفهیم نیست و صرفا قصد تعریض به معنا دیگر را داشته، بر خلاف توریه که لفظ در معنایی استعمال شده ولی مخاطب معنای دیگری را می فهمد و متکلم نیز قصد داشته که مخاطب معنای دیگر را بفهمد.

استعمال لفظ در متعدد، نیز وجود دارد و روایتی نیز در تایید این مطلب وجود دارد؛ مثلا در مودر آیه فصل لربک و انحر، در برخی روایات، تفسیر به نحر شتر شده است و در برخی روایات، تفسیر به رفع یدین در نماز شده است و در برخی روایات، تفسیر به اعتدال قیام باقامه الصلب شده است.

بنابر این برای این آیه سه معنا ذکر شده که تناسبی با یکدیگر نداشته و معانی متعدد هستند.

همینگونه اشعاری که استعمال لفظ در متعدد داشته است، بسیار فراوان است؛ حتی در برخی موارد لفظی در علم و فعل به کار رفته است مثلا کلمه یونس که به معنای علم و فعل مونس به کار رفته است.

لست للاقمار مستوحشا

لان عندی قمر یونس

در این شعر دو معنای علم و فعل به کار رفته و هیچ جامعی بین این دو وجود ندارد.


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo