درس خارج اصول استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: کلام محقق اصفهانی /صحیح و اعم /مقدمه علم اصول

خلاصه مباحث گذشته:

کلام محقق اصفهانی در تصویر جامع ترکیبی _ طبق قول به صحیح و اعم_ را تقریر کردیم.

1کلام مرحوم اصفهانی در تصویرجامع و مواضع خطای فهم مرحوم صدر

مرحوم صدر، تلاش کردند بیان مختار خویش را با بیان محقق اصفهانی _ جز در این که محقق اصفهانی جامع ترکیبی را غیر معقول دانستند_ یکسان بدانند؛ اما همان گونه که گذشت مرحوم اصفهانی تصریح دارند که جامع مورد نظرشان، ترکیبی است و لذا مرحوم صدر در فهم کلام محقق اصفهانی دچار خلط شده اند و نظر مختار محقق اصفهانی و مرحوم صدر متفاوت است

البته محقق اصفهانی نیز جامع ترکیبی را غیر معقول می داند اما در جامع ماهوی حقیقی آن را غیر معقول دانستند ولی در ماهیت اعتباری، جامع ترکیبی را می پذیرند. بیان مطلب:

1.1کلام محقق اصفهانی

محقق اصفهانی، در سه مرحله مرام خویش را تبیین نموده است:

مرحله اول نقد مرحوم اصفهانی بر مرحوم آخوند است؛ چرا که مرحوم آخوند ادعای جامع بسیط ماهوی نمودند؛ که مرحوم اصفهانی فرمودند تصویر جامع ماهوی مقولی بسیط در این فرض محال است، زیرا لازمه آن اولا اتحاد بین مقولات و حقائق مختلفه است در حالی که مقولات عالیه، جامع ندارند و ثانیا اتحاد بسیط و مرکب است چرا که نمازمرکب از امور متعددی است و نمی توان واحد و کثیر را متحد دانست؛ علاوه بر این که تفاوتی بین قول به صحیح و اعم در تصویر جامع مذکور نیست و تصویر جامع بسیط ماهوی _ اگر اشکالات مذکور را نداشته باشد_ قابل تطبیق به قول به اعم نیز هست.

مرحله دوم: در این مرحله محقق اصفهانی، حقیقت موضوع له الفاظ را ماهیت اعتباری مبهمه مرکبه می دانند و به عبارت دیگر هر چند که ماهیت حقیقی مرکبه ممکن نیست اما ماهیت اعتباری مرکبه ممکن است و موضوع له الفاظ عبادات نیز همین است چراکه ماهیت آنها موتلف از اموری است که قابلیت تغیر دارند و اینگونه ماهیت قطعا اعتباری است.

مرحله سوم: ذیل کلام مرحوم شیخ است؛ چرا که مرحوم شیخ جامع مقولی را به نحو بسیط و مرکب غیر ممکن دانستند _که مطلبی صحیح است_ و مرحوم اصفهانی در ذیل آن فرمودند: جامع مقولی نمی تواند مرکب باشد و تصحیح جامع ماهوی مرکبه به تشکیکی بودن ماهیت مشکل تر است _ بر خلاف آنچه از ملا صدرا نقل نموده بود_ و بیشترین دفاعی که از جامع مرکب می توان نمود این است که ممکن است موضوع له لفظ همانند موضوع له لفظ در معاجین و ... باشد به این نحو که معجون از اموری مختلف تشکیل شده است و ماهیت آن مرکب از ماهیات مختلف است که مقدار هر یک متغیر است و گاهی به یک مثقال و گاهی به بیشتر و یا کمتر در معجون استفاده می شود؛ اما این تصویر از جامع ماهوی مرکبه تنها قابل تطبیق بر مراتب نماز صحیح مختار است ولی در دیگر موارد قابل تطبیق نیست پس دیگر مراتب صلاه، مانند نماز اضطراری و... همگی بدل نماز خواهند بود نه اینکه مصداق صلاه باشند بلکه حتی در دو رکعت اخیر که می توان به جای تسبیحات اربعه، حمد خواند نیز باید گفت که اگر به جای تسبیحات اربعه حمد خوانده شود، نمازی محقق نشده است بلکه بدل نماز محقق شده است، که التزام به این مطلب نیز مشکل و خلاف وجدان لغوی است.

بنابر این حل مساله تنها به همان مطلب که ما گفتیم _که تصویر جامع ترکیبی اعتباری بود_ منحصر است و جامع ترکیبی و بسیط ماهوی محال است.[1]

1.2موضع خطای مرحوم صدر

مرحوم صدر بین مرحله دوم و سوم کلام مرحوم اصفهانی خلط نمودند و توجه به این نداشته اند که کلام محقق اصفهانی در انکار جامع مرکب، در ماهیت حقیقیه است و نه در ماهیت اعتباری که خود ایشان به جامع مرکب قائل است.

به نظر کلام محقق اصفهانی تمام است.

2کلام مرحوم صدر در تصویر جامع صحیحی

همان گونه که بیان شد طبق هر قولی باید جامعی لحاظ می شد تا اشتراک لفظی و ... لازم نیاید و لذا مرحوم آخوند قائل به جامع ماهوی بسیط شدند که اشکالات آن روشن شد و مرحوم اصفهانی نیز قائل به جامع مرکب اعتباری شدند که آن نیز مورد پذیرش مرحوم صدر نبود؛ اما مرحوم صدر که قائل به وضع للصحیح است، جامع را اعتباری ندانسته است بلکه حقیقی و مرکب می دانند یعنی نماز متشکل از وجودات متفاوت و ماهیات متعدد از مقولات متعدد است پس نماز امر حقیقی خارجی است که متشکل از ماهیات و وجوات متغایر است نه اینکه ماهیت نماز اعتباری باشد.

به عبارت دیگر اشکال این بود که تصویر جامع طبق قول به صحیح با وجود تفاوت در مراتب آن، ممکن نیست؛ زیرا کاملترین فرد نماز که نماز چهار رکعتی است از مسافر صحیح نیست و نماز مسافر نیز از حاضر صحیح نیست؛ پس نمی توان امر واحدی را جامع این امور مختلف دانست و لذا موضوع له صلاه صحیح، متصور نیست؛ مرحوم صدر در پاسخ می فرمایند: می توان جامع حقیقی مرکب تصویر نمود به این بیان که در امور معتبر در نماز و... پنج حالت وجود دارد که در چهار حالت از آن تصویر جامع حقیقی مشکل نیست، اما در مرحله پنجم تصویر جامع مشکل است و همین حالت بوده که مرحوم آخوند و... به عنوان مشکل تصویر جامع مطرح نموده بودند و آن حالت این است که جزئی در صورت وجود، داخل در ماهیت است و در فرض عدم، خارج از ماهیت است و هیچ بدلی نیز برای آن لحاظ نشده است_ مانند بسمله که در شرایط تقیه خارج نماز و در غیر شرایط تقیه جزء نماز است_ اما لازمه این حالت، تردید در ماهیت است مثل اینکه ناطق گاهی جزء ماهیت و گاهی خارج از ماهیت انسان باشد که امری محال است.[2]

بله محقق اصفهانی این اشکال را با تصور ماهیت اعتباری، مرتفع نمودند؛ زیرا در ماهیت اعتباری تغییر ماهیت مانعی ندارد؛ اما مرحوم صدر تلاش دارند که این اشکال را در ماهیت حقیقیه نیز مرتفع کنند.