< فهرست دروس

درس خارج اصول استاد محمد محمدی قایینی

98/10/23

بسم الله الرحمن الرحیم

 

 

موضوع: صحیح و اعم /وضع /مقدمه علم اصول

خلاصه مباحث گذشته:

ثمره بحث از صحیح و اعم[1]

الفاظی در لسان شارع، در معانی مخترعه و متفاوت با معانی لغویه، استعمال شده است. پس از نزاع در حقیقی و مجازی بودن استعمال در معانی مخترعه، نزاع دیگری مطرح است در این که این الفاظ مخترعه، وضع برای صحیح شده یا برای اعم از صحیح و فاسد وضع شده است. مثلا لفظ صلاه، آیا وضع برای نماز صحیح شده یا وضع برای اعم از نماز صحیح و فاسد شده است.

این بحث ثمرات متعددی دارد از جمله دو ثمره ای که مرحوم آخوند ذکر نموده _و یکی را نپذیرفته ؛ ولی مرحوم صدر هر دو ثمره را پذیرفته اند_ ولی غیر از ثمرات مذکور در کلام مرحوم آخوند، ثمرات متعدد دیگری نیز بر این مساله مترتب است در حالیکه ظاهر کلام مرحوم صدر این است که ثمره بحث مذکور، منحصر در دو ثمره مذکور در کلام مرحوم آخوند است.

بنابر این بحث مذکور در ده ها مورد ثمره عملی دارد؛ لکن این ثمرات متعدد در کلمات فقها مغفول بوده است

مثلا طبق رویات «عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي وَ الْمَرْأَةُ بِحِذَاهُ عَنْ يَمِينِهِ أَوْ عَنْ يَسَارِهِ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِهِ إِذَا كَانَتْ لَا تُصَلِّي» اگر زن و مرد به موازات یکدیگر نماز بخوانند، نمازشان باطل است، مساله این است که آیا می توان در محاذی زنی که نمازش باطل است نماز خواند یا این که نماز باطل زن موجب بطلان نماز مرد در محاذات او خواهد شد. به خصوص که نماز اهل سنت به خاطر عدم ولایت یا به خاطر عدم رعایت شرایط معتبر از نظر ما باطل است.

ثمره مبتلی به این بحث این است که در مسجد الحرام بسیار زیاد مرد و زن به محاذات یکدیگر نماز می خوانند. آن گاه اگر گفته شود که مرد و زن در حال نماز نباید در محاذات یکدیگر باشند _البته این مساله اختلافی است؛ زیرا برخی از فقها به جهت نصوص خاصه، در مکه عدم محاذات را شرط نمی دانند و برخی به اطلاق نصوص مانعه عمل کرده اند_ طبق قول به صحیح، می توان به جهت اینکه نماز سنی باطل است گفته شود که نماز مرد در محاذات با زنان سنی، صحیح است؛ زیرا مانع از صحت نماز در روایات محاذات با نماز صحیح زن است در حالی که نماز باطل در حقیقت اصلا نماز نیست.

البته در این که مقدار فاصله بین زن و مرد در نماز چقدر باید باشد اختلاف است و برخی یک وجب و برخی بیش از این را لازم می دانند اما در هر صورت در مکه، حتی فاصله کمتر از یک وجب بین زن و مرد نیز اتفاق می افتد لذا این بحث که محاذات با نماز زنان اهل سنت نیز مبطل نماز است، ثمره دارد.

0.1تصویر نزاع بر طبق قول به مجازیت و حقیقت لغوی

بحث از صحیح و اعم بر طبق قول به حقیقت شرعیه، جاری است به این بیان که وضع شرعی برای صحیح بوده یا برای اعم از صحیح و فاسد وضع شده است.

مرحوم آخوند قبل از بحث اصلی چند مساله را به عنوان مقدمه ذکر کرده‌اند.

0.1.1تصویر نزاع طبق قول به مجاز

نزاع صحیح و اعم بنابر پذیرش حقیقت شرعیه کاملا قابل تصویر است؛ که آیا شارع این الفاظ را برای خصوص صحیح وضع کرده است یا برای اعم از صحیح و فاسد وضع کرده است.

اما بنابر انکار حقیقت شرعیه، در صورتی که استعمال این الفاظ در معانی شرعی مجازی باشد آیا می توان نزاع را تصویر کرد یا اینکه طبق قول به مجازیت، متعینا استعمال در اعم از صحیح و فاسد خواهد بود. مرحوم آخوند در صدد تصویر نزاع صحیح و اعم در این فرض بوده زیرا ممکن است گفته شود نزاع معنا ندارد و قول به صحیح بی معنا است چون استعمال مجازی این الفاظ در اعم از صحیح و فاسد حتما صحیح است و اشکال ندارد. مرحوم آخوند فرموده طبق قول به مجاز، نزاع در این است که آیا طبق قول به صحیح اصل در استعمال مجازی شارع، خصوص صحیحه است و استعمال در غیر صحیح، نیازمند قرینه است و یا این که طبق قول به أعم اصل در مجاز حمل بر معنای اعم از صحیح و فاسد است.

طبق قول به صحیح استعمال در غیر صحیح نیازمند قرینه است به این دلیل که در ابتدا بین نماز صحیح با معنای دعا، لحاظ علاقه مجاز شده است و سپس در نماز فاسد، به مناسبت علاقه فاسد با صحیح استعمال می شود. بنابر این اگر قرینه نسبت به اراده مجاز وجود نداشت، حمل بر معنای صحیح خواهد شد؛ زیرا تعین معنای فاسد، نیازمند قرینه زائد بر قرینه بر اصل مجاز است؛

مرحوم آخوند به صورت سبک مجاز از مجاز تعبیر کرده اند و مرحوم اصفهانی مجاز عقلی و ادعائی سکاکی تعبیر کرده اند.

طبق قول به أعم اصل در مجاز حمل بر معنای اعم از صحیح و فاسد است؛ زیرا علاقه بین معنای لغوی و مخترعه، در اعم از صحیح و فاسد وجود داشته است.

به عبارت دیگر تصویر محل نزاع طبق انکار حقیقت شرعیه در این است که آیا علاقه مجازی در ابتدا تنها بین صحیح و معنای لغوی بوده و سپس با قرینه زائد در فاسد نیز استعمال می شود و لذا استعمالات بدون قرینه حمل به معنای صحیح می شود؛ یا اینکه علقه مجاز در اعم از صحیح و فاسد و در جامع بوده است و بدون قرینه، دلیلی بر تعیین هیچیک از صحیح و فاسد وجود ندارد؟

در نتیجه بنابر قول به صحیح اگر قرینه صارف از معنای حقیقی باشد اما معین از معنای مجازی نباشد، لفظ باید بر معنای مجازی صحیح حمل شود.

0.1.1.1پاسخ مرحوم آخوند: تصویر مذکور قابل التزام نیست

مرحوم آخوند می فرمایند این مطلب قابل پذیرش نیست؛ زیرا طبق قول به مجاز بودن الفاظ در معانی مخترعه، قول به صحیح بسیار بعید است و قائلین به مجاز تنها باید قائل به مجاز در اعم بشوند، زیرا در مجاز، تفاوتی بین صحیح و فاسد وجود ندارد و احتمال اینکه استعمال در ابتدا به لحاظ معنای صحیح بوده و سپس با لحاظ دیگری در معنای فاسد استعمال شود، بسیار بعید است. بنابر این طبق قول به مجاز، قول به اعم متعین است.

0.1.2تصویر نزاع طبق نظر باقلانی

اما طبق مسلک باقلانی نیز، تصویر نزاع به همین بیان مطرح شده است؛ به این بیان که باقلانی ادعا داشت: الفاظ شرعی در معانی لغویه استعمال شده است و لذا صلاه در «اقیموا الصلاه»، به معنای اقامه دعا است و هیچ یک از شروط و اجزاء نماز غیر از دعا در آن لحاظ نشده است و اراده تمامی شروط و اجزای نماز، با دلیل خارجی و به تعدد دال و مدلول است – همانگونه که در «اکرم العالم العادل»، عالم به معنای عالم بودن است و قید عدالت به سبب دال دیگری فهمیده شده است. بنابر این اقیموا الصلاه به معنای «اقیموا الدعاء» است اما شارع علاوه بر دعا در نماز، امور دیگری را لازم دانسته و گفته است «اقیموا الصلاه راکعین و ساجدین و ...».

مرحوم آخوند می فرمایند بنابر این لفظ شرعی استعمال در معنای لغوی شده است و تصویر نزاع در آن مشکل است اما گفته شده که طبق این مسلک نیز نزاع تصویر می شود؛ زیرا باقلانی نیز برای اراده وظیفه شرعی، نیازمند قرینه است و از آنجا که این قرینه بر مجاز نیست بلکه قرینه بر اراده شروط زائد است؛ اگر قرینه بر اراده تمامی شروط اقامه بشود به معنای صحیح است و اگر قرینه بر اعم از صحیح و فاسد اقامه شود، اراده اعم شده است. بنابر این می توان طبق این نظر نیز، قائل به وضع برای صحیح شد.

0.1.2.1پاسخ مرحوم آخوند: نزاع قابل تصویر نیست

به نظر می رسد که نزاع مذکور طبق قول باقلانی وجهی ندارد، و اگر کسی مسلک باقلانی را معتقد شد چاره‌ای از اعتقاد به اعم نیست زیرا صلاه یعنی دعا و تفاوتی بین نماز صحیح و فاسد در صدق صلاه وجود ندارد؛ هر چند دلالت بر شروط و قیود زائد بر معنای لغوی، به تعدد دال و مدلول است؛ اما قیود و شروط تنها در مورد امر شارع ثابت است ولی در غیر موارد امر به نماز، مانند «و بحذائه امراه تصلی» در فرضی که قرینه ای بر خصوص صحیح نباشد، شامل نماز فاسد نیز می شود.

بنابر این عمده تصویر نزاع در این بحث، طبق قول به حقیقت شرعیه است و در غیر این صورت تصویر نزاع، مشکل است.

0.2مراد از صحیح در بحث صحیح و مجاز

مراد از صحیح در بحث از وضع الفاظ برای صحیح، معنای لغوی آن یعنی تام الاجزاء و الشرایط است نه صحیح به معنای سقوط قضا و تحقق امتثال. بله مقوم صحت، سقوط اعاده و قضا و تحقق امتثال است، اما هیچ گاه لفظ صلاه وضع برای صحیح به معنای مسقط اعاده و قضا نشده است. پس مراد از صحیح، واقع نمازی است که مشتمل بر اجزا و شرایط است که در خارج، ملازم با سقوط اعاده و لزوم امتثال است اما سقوط اعاده و قضاء در مفهوم صحیح وجود ندارد. به گونه ای که اگر نماز تام الاجزا و الشرایط مسقط اعاده نیز نباشد صحت واقعی محقق خواهد شد.[2] مثل آنچه گفته شده که نماز با تیمم در فرض عدم اجزاء مسقط اعاده و قضا نیست لذا ممکن است هرچند که نماز با تیمم صحیح است اما مسقط اعاده و قضا نباشد.

 


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo