درس خارج فقه استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: اعتبار نظرات آزمایشات و نتائج پزشکی /مسائل پزشکی /مسائل مستحدثه

بحث ما در اعتبار نظرات آزمایشگاهی و گزارشات کارشناسی در امور حسی بود. حاصل کلام این شد که در این امور هم عنوان بینه که متقوم به شهادت شهود متعدد است معتبر است چون مورد مندرج در اطلاقات ادله بینه می شود و هم خبر واحد معتبر است.

1- استدلال به سیره بر حجیت نظر آزمایشگاه

اگر بخواهیم بر حجیت خبر واحد در موضوعات استناد به سیره کنیم، و بگوییم سیره عقلا بر اعتبار خبر واحد در موضوعات است، این استدلال مبنی بر یکی از دو امر است. امر اول این است که بگوییم علم به عدم فرق بین اخبار در موضوعات قدیم و موضوعات حدیثه داریم چون خبر در موضوعات جدید مصداقی دیگر از خبر است و نه مفهوم دیگر. ولی در مورد سیره که اطلاقی ندارد اگر بخواهد شامل امور محدثه شود یا باید ادعای علم به عدم فرق داشته باشیم و بگوییم در بنای عقلا که در خبر واحد بر موضوعات اعتماد می کنند، یقین داریم که تفاوتی نمی کند حکم شریعت در مصادیق حادث. یا باید به سیره استناد کنیم نه علم به عدم فرق یعنی بگوییم در سیره عقلا که بر عمل به خبر واحد در موضوعات است هرچند سیره بر مصادیق معاصر شارع بوده، لکن در ارتکاز عقلا این بوده که عمل مصادیق معاصر شارع به ملاک خبر واحد در موضوع بوده نه به ملاک خصوصیت مصادیق خاص در نتیجه نکته مرتکز اعم از مصادیق حادث و قدیم است و بر این اساس شارع نکته سیره را امضاء می کند و کشف اعتبار سیره به لحاظ نکته ای است که به لحاظ آن نکته سیره بر آن جری عملی دارد.

پس فرق است بین سیره مستحدثه ای که ارتکاز آن جدید است و بین سیره های مستحدثه ای که ارتکاز آن قدیم است لکن تطبیق آن جدید است مثل اعتبار خبر واحد در موضوعاتی مانند آزمایشات پزشکی است.

تقریر دیگر بر اعتبار سیره این است که ظهور حال شارع در امضای سیره – اگر اعتبار سیره به امضای مستکشف از ظهور حال شارع باشد نه امضای مستکشف از برهان نقض غرض – تفاوتی نمی کند که سیره در مصادیق حادث باشد یا قدیم. در حقیقت وجود مصداقی از سیره و کشف آن از وجود یک ارتکاز عام، کاشف از این می شود که ظاهر حال شارع امضای سیره است به نکته ارتکازیه. در نتیجه حجیت خبر ثقه که مجرای سیره است به دلیل سیره نسبت به مصادیق جدید بعید نیست. پس دلیل ما بر اعتبار خبر واحد در موضوعات علاوه بر ادله لفظیه، سیره است.

حاصل کلام این که دلیل ما بر اعتبار خبر واحد در موضوعات بر اساس سیره به سه بیان شد. یک بیان عدم احتمال فرق بین مصادیق جدید و قدیم است. بیان دیگر امضای سیره، امضای نکته ارتکازی است به برهان نقض غرض و بیان سوم اعتبار سیره نسبت به خبر واحد در موضوعات جدیده به ملاک ظاهر حال است.

به حسب قانون، گزارشات پزشکی را به عنوان امارات قانونی قبول ندارند بلکه اعتبارشان به ملاک قرائن قضایی است و امارات قضایی را معتبر می دانند. در ماده ای از مواد قانونی قانون مجازات مطرح شده که «تبصره- مواردى از قبيل نظريه كارشناس، معاينه محل، تحقيقات محلى، اظهارات مطلع، گزارش ضابطان و ساير قرائن و امارات كه نوعاً علم‌ آور باشند مى‌تواند مستند علم قاضى قرار گيرد. در هر حال مجرّد علم استنباطى كه نوعاً موجب يقين قاضى نمى‌شود، نمى‌تواند ملاك صدور حكم باشد»[1] در این قانون آمده که باید نظر کارشناس علم آور باشد در حالی که اگر نظرات کارشناس مصداق بینه و ادله قانونی باشد، مانعی از پذیرش آنها نیست هرچند علم آور نباشد.

2- اعتبار نظرات آزمایشگاهی در امور مبتنی بر مقدمات حدسیه

بحث در جایی است که نظرات کارشناسی برای خود شخص آزمایشگاهی علم آور است لکن مبتنی بر مقدماتی است که برای او علم آور است اما اینگونه نیست که نوعا علم آور باشد. ما سابقا ضابطه حسی و حدسی را بیان کردیم. مقدمات حسی آن است که مقدمات موجب علم برای نوع مفید علم است به خلاف خبر مبتنی بر حدس که مقدمات حدس قاطع شخص برای نوع مفید علم نیست. در نتیجه این خبر، خبر اهل خبره است. آیا می توان اعتماد بر چنین نظر آزمایشگاهی کرد.

دلیل ما بر اعتبار چنین خبری که مبتنی بر مقدمات حدسیه است، ادله حجیت خبر واحد نیست چون آن ادله خبر حسی را می گویند. ادله حجیت خبر در اینجا به ملاک حجیت اهل خبره و قول خبیر است و باید به ملاک حجیت قول خبره حجت باشد. اولین نکته ای که اینجا مطرح می شود این است که اعتبار قول خبره مربوط به جایی است که تشخیص بر اساس مقدمات حسی ممکن نباشد یعنی نظر اهل خبره در جایی که امکان تحصیل علم به آن قضیه از طریق علم حسی باشد، اعتباری ندارد. بر همین اساس فقها گفته اند اخبار از امکان رؤیت هلال بر اساس مقدمات رصدی فلکی محاسباتی حجت نیست.

پس این مورد باید بر اساس حجیت قول خبره سنجیده شود که بحث آن خواهد آمد.