درس خارج اصول استاد مهدی گنجی

موضوع: فرع فقهی /استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا /مقدمات علم اصول

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در توهمی بود که مرحوم اخوند مطرح کرده بود. روایاتی که راجع به بطن قران امده است مختلف است و نمیشود یک معنا برای انها ارائه داد که به این بحث در این جلسه پرداخته میشود

1فرع فقهی از استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا

1.1نکته ای از بحث بطون قران

ظاهر بعضی از ان روایات این است که لازمه ی ظاهر را بطن اطلاق کرده است همان کاری که مرحوم اخوند انجام داده است و بعضی از روایات همان مطلبی است که ما عرض کردیم و ان عبارت است از اینکه معانی متباینی که لفظ قران بر ان قابل تطبیق است. و قران مجید صلاحیت دارد که بر معانی مختلف حمل شود و سر این معنا هم جواز استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا است.

پس اینکه بطون قران را منحصر به مستعمل فیه کنیم و لو اینکه استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا جایز باشد درست نیست بله بعضی موارد از تطلبیق است و یا غرض اصلی باشد و یا لوازم معنا باشد. کما اینکه روایات نیز این چند مورد را تذکر میدهد و عبارات عدیده ای براز باطن قران ذکر شده است که معنای وسیعی دارد.

1.1.1فرع فقهی: اجتماع قرائت و قصد انشاء

بحث فقهی این بود که ایا میتوان در حالی که قرائت قران در نماز یا غیر نماز داریم قصد انشا هم داشته باشیم یا نه؟ مرحوم سید یزدی فرموده است که اقوی جواز قصد انشا است و اشاره به قول مخالف دارد که ظاهر کلامش در تبیان این است که اجتماع جایز نیست چون استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا است و این جایز نیست. زیرا قرائت قوامش به این است که شما ان لفظی را که میگویید ایینه باشد برای چیزی که قرائتش میکنید مثلا اگر گفتیم الحمد الله رب العالمین و ان را ایینه برای ایه سوره حمد قرار دادیم میگویند ان را قرائت کرد اگر قصد انشا بیاید باید معنا را قصد کنیم و ان را انشاء کنیم فلذا اگر بنا باشد یک لفظ گفته شود که قصد انشا و قصد قرائت داشته باشد لفظ هم در لفظ استعمال شده است وهم در معنا استعمال شده است و این محال است بلکه باید یکی از انها باشد.

1.1.1.1نظر استاد: ایجاد فردی برای کلی

بعید است که شیخ طوسی فتوا داده باشد و احتمال ان نیز نیست که در نماز نتواند قصد معانی کند و قصد انشا معانی را نداشته باشد و فقهیا گفتنی نیست و لازمه این کار حواس پرتی است علاوه بر این مطلب، روایاتی در این زمینه وجود دارد که مثلا مقداری از نماز یا قرائت قبول میشود که با توجه باشد و ظاهر حتی تعلموا ما تقولون این است که معنا را بفهمید نه اینکه بفهمید قران میخوانید و یا در بعضی از روایات امده است که در نماز خشوع دارند و یا گریه میکنند در نماز، که به دست میاید خشوع بدون ان معانی و گریه بدون معانی معنا ندارد. فلذا در صدد برامدند که شبهه شیخ طوسی را جواب بدهند که جوابهای زیادی داده اند از جمله ان ها:

منظور از اذکار این است که لفظ را در معنا استعمال نمیکنیم بلکه در حال قرائت ان معانی را اراده میکنیم ولی ما میگوییم که اولا از اساس استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا اشکال ندارد و ثانیا این گونه استعمالات که هم قرائت باشد و هم استعمال لفظ در معنا باشد استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا نیست زیرا بالوجدان میابیم که در دو معنا استعمال نشده است ما مثلا قران میخوانیم در این صورت تضرع میکنیم ولی احساس نمیکنیم که در دو معنا استعمال میکنیم و سر ان نیز این است که قضیه بطون در این جا نیز میاید و جواب ها نیز در ای جا میاید علاوه بر این قوام قرائت استعمال لفظ در لفظ نیست و توقف بر استعمال لفظ در ان لفظی که خداوند بر پیغمبر وحی کرده است ندارد بلکه مماثل ان کلی را به قصد اینکه مصداق ان کلی است ادا بکنیم.

قران بخوانیم یعنی ان را به عنوان مماثل ان چیزی که بر پیامبر نازل شده است خوانده شود یعنی به قصد قران خوانده شود مانند کلماتی که وجود دارد که اگر به قصد قرانیت نوشته شود بدون وضو نمیتوان به ان دست زد اما اگر به عنوان قران نوشته نشود بدون وضو میشود به ان درست زد.

پس اگر احساس خودمان را دقت کنیم و وقتی قرائت قران میکنیم چیکار میکنیم؟ ایا لفظ را در لفظ استعمال میکنیم یا به عنوان اینکه کلام پیامبر است و بر او نازل شده است قرائت میکنیم؟ ایا ایجاد مماثل است یا استعمال لفظ در مماثل است؟ ادعا این است که قرائت مماثل ان چیزی است که بر پیامبر ناز شده است گفته میشود. پس قرائت خواندن مماثل مقروء است نه اینکه استعمال لفظ در لفظ بشود.

2امر سیزدهم بحث مشتق

2.1امر اول: تفسیر موضوع بحث

گاهی اوقات مشتق در ادبیات گفته میشود که بحث اشتقاق است که منظور این معنا نیست بلکه مراد اصولی عنوان است که بر چیزی حمل شود به جهت عرض یا عرضی. مانند زوج که در ادبیات جامد است ولی در اصولی مشتق است که حمل میشود. فلذا بین مشتق اصولی و مشتق ادبی عموم و خصوص من وجه است و مهم هم نیست. بلکه مهم حمل است. ادامه بحث در جلسه اینده خواهد امد.