درس خارج فقه استاد مهدی گنجی

موضوع: بررسی انتهای وقت ظهرین /اوقات الصلوات /الصلاه

خلاصه مباحث گذشته:

در جلسه ی گذشته استاد به بررسی انتهای وقت فضیلت ظهرین پرداختند که در این جلسه نیز به تکمله ی آن مباحث می پردازند. نتیجه مختار استاد این است که وقت فضیلت ظهر از ذراع شروع می شود و تا ذراعین ادامه دارد. البته به عنوان ثانوی، از اول زوال وقت فضیلت آن است از باب اینکه تعجیل الی الخیر است.

1بررسی انتهای وقت فضیلت ظهرین

1.1برداشت از روایات

بحث در منتهای وقت فضیلت ظهرین بود و بحث منتهی به صحیحه زراره شده بود:

« مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْفُضَيْلِ بْن‌ يَسَارٍ وَ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ وَ بُكَيْرِ بْنِ أَعْيَنَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الْعِجْلِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُمَا قَالا وَقْتُ الظُّهْرِ بَعْدَ الزَّوَالِ قَدَمَانِ وَ وَقْتُ الْعَصْرِ بَعْدَ ذَلِكَ قَدَمَانِ»[1] .

وَ رَوَاهُ الشَّيْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ (عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى) عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْفُضَيْلِ وَ الْجَمَاعَةِ الْمَذْكُورِينَ مِثْلَهُ وَ زَادَ وَ هَذَا أَوَّلُ وَقْتٍ إِلَى أَنْ يَمْضِيَ أَرْبَعَةُ أَقْدَامٍ لِلْعَصْر[2] .

محقق خویی رحمه الله فرمودند که هذا به همان جمله ی وقت الظهر می خورد. در مقابل برخی هذا را به وقت العصر بعد ذلک قدمان برگردانده اند. به نظر می رسد فرمایش محقق خویی رحمه الله خلاف ظاهر است. ظاهر حدیث این است که هذا به همان ذیل می خورد و تاکیدی برای ماقبل نیست. تعبیر للعصر هم هیچ مشکلی با این معنا ندارد که بگوییم هذا یعنی این مقداری که باقی می ماند اول وقت عصر است تا اینکه چهار قدم بگذرد و این زمانی که گفته شد برای عصر است. بنابراین ظهر از دو قدم شروع می شود تا چهار قدم، و وقت عصر هم از چهار قدم شروع می شود تا هشت قدم ادامه دارد.

بنابراین با این روایت می توان گفت که آخر وقت فضیلت عصر تا هشت قدم است و وقت فضیلت ظهر نیز از دو قدم شروع می شود و تا چهار قدم ادامه دارد. مویدی نیز برای این معنا یافت می شود؛ در روایت ابراهیم الکرخی آمده است که انتهای وقت فضیلت ظهر چهار قدم است:

« وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ الْكَرْخِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى ع مَتَى يَدْخُلُ وَقْتُ الظُّهْرِ قَالَ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَقُلْتُ مَتَى يَخْرُجُ وَقْتُهَا فَقَالَ مِنْ بَعْدِ مَا يَمْضِي مِنْ زَوَالِهَا أَرْبَعَةُ أَقْدَامٍ إِنَّ وَقْتَ الظُّهْرِ ضَيِّقٌ لَيْسَ كَغَيْرِهِ....»[3]

در برخی از روایات دیگر نیز همین معنا آمده است. لکن شبهه ای که در روایت ابراهیم الکرخی است این است که این روایت صریح در این است که وقت فضیلت از زوال شروع می شود. جوابش این است که جمله ی من الزوال در این روایت بیانگر اصل دخول وقت است و بیانگر وقت فضیلت نیست؛ موید آن نیز این است که در وقت عصر انتهای آن را غروب بیان کرده است که یقینا اصل وقت را می گوید نه فضیلت آن را، لذا منافاتی ندارد که وقت فضیلت آن از ذراع باشد. مستفاد از روایات این است که وقت فضیلت ظهر از دو قدم که همان ذراع است شروع می شود و تا چهار قدم که ذراعان است ادامه دارد. هذا تمام الکلام فی منتهی وقت فضیله الظهر؛ محقق خویی رحمه الله نسبت به ظهر روایات مثل را مطرح کرد که ما در آن اشکال کردیم و آخر وقت فضیلت ظهر را چهار قدم می دانیم.

1.2انتهای وقت فضیلت نماز عصر

اینکه آخر وقت عصر چه زمانی است، روایت زراره مذکور می رساند که چهار قدم به چهار قدم اول اضافه شود، یعنی هشت قدم است.

1.2.1کلام علامه مجلسی رحمه الله

مرحوم مجلسی فرموده است که با ملاحظه ی جمیع روایات می توان اینگونه به دست آورد که تمام این روایات را به مراتب فضل حمل می کنیم. بنابراین آخرین مرتبه ی فضیلت هشت قدم است، روایاتی که کمتر از این مقدار را بیان کرده اند مرتبه ی افضل خواهند بود. در باب 9 روایاتی در این باره وارد شده است که از مجموع آن ها می توان نتیجه ی مذکور را گرفت:

« وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعُبَيْدِيِّ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: قَالَ الْفَقِيهُ ع آخِرُ وَقْتِ الْعَصْرِ سِتَّةُ أَقْدَامٍ وَ نِصْفٌ».[4]

در روایت دیگری وارد شده است:

« وَ عَنْهُ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ مُثَنًّى قَالَ: قَالَ لِي أَبُو بَصِيرٍ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع صَلِّ الْعَصْرَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ عَلَى سِتَّةِ أَقْدَامٍ»[5]

روز جمعه نسبت به عصر خصوصیتی ندارد.

روایت دیگر چنین آمده است:

« وَ عَنْهُ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ مُثَنًّى عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: صَلِّ الْعَصْرَ عَلَى أَرْبَعَةِ أَقْدَامٍ»[6]

1.2.2مختار استاد

بنابراین ادعای ما این است که منتهای وقت فضیلت عصر هشت قدم است، افضل از آن شش قدم است، افضل از آن چهار قدم است. که این چهار قدم روایاتش متواتر بود که اهل بیت فرموده بودند نمازها را در ذراع و ذراعین بخوان، مراد از ذراعین همان چهار قدم است که أمر به خواندن عصر در آن وقت کرده اند. ذراعین افضل المراتب است. بنابراین جمع بین روایات همین اختلاف مراتب فضل را می رساند لکن یک روایتی در مقام است که باید توجیه شود:

« وَ عَنْهُ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْعَصْرُ عَلَى ذِرَاعَيْنِ فَمَنْ تَرَكَهَا حَتَّى تَصِيرَ عَلَى سِتَّةِ أَقْدَامٍ فَذَلِكَ الْمُضَيِّعُ»[7]

ذیل روایت که شخص را مضیع دانسته است، با روایات قبل سازگار نیست. به نظر می رسد این از اشتباه راوی باشد و قابل التزام نیست. در همین باب روایات دیگری داریم که تضییع را بیان کرده اند به اینکه شخص تا هنگام تصفر أو تغیب تاخیر بیندازد:

« مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَا خَدَعُوكَ فِيهِ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَلَا يَخْدَعُونَكَ فِي الْعَصْرِ صَلِّهَا وَ الشَّمْسُ بَيْضَاءُ نَقِيَّةٌ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ الْمَوْتُورُ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ مَنْ ضَيَّعَ صَلَاةَ الْعَصْرِ قِيلَ وَ مَا الْمَوْتُورُ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ قَالَ لَا يَكُونُ لَهُ أَهْلٌ وَ لَا مَالٌ فِي الْجَنَّةِ قَالَ وَ مَا تَضْيِيعُهَا قَالَ يَدَعُهَا وَ اللَّهِ حَتَّى تَصْفَرَّ أَوْ تَغِيبَ الشَّمْسُ»[8] .

با لحاظ مجموع این روایات می توان گفت که یا اشتباه از راوی بوده است که شش قدم را اشتباه نقل کرده است و یا اینکه یک نوع مبالغه ای است بدین بیان که مثلا اگر کسی دأبش بر این باشد که همیشه نماز خود را تا آن زمان تاخیر بیندازد نسبتا یک نوع تضییع رخ داده است. حاصل الکلام اینکه برخی از معلقین عروه از جمله آیت الله سیستانی حفظه الله فرموده اند که وقت فضیلت عصر از چهار قدم شروع می شود و تا شش قدم است، مورد قبول نیست. ما همان فرمایش مرحوم مجلسی را قبول داریم که افضل زمان خواندن عصر تا همان هشت قدم دلیل دارد لکن افضل از آن شش قدم و افضل از آن نیز چهار قدم است. بنابر تفسیر محقق خویی از آن روایت زراره، وقت فضیلت ظهر تا چهار قدم است و نسبت به منتهای وقت فضیلت عصر نیز ساکت است. حاصل الکلام اینکه ما همان مختار مرحوم مجلسی را قبول داریم که وقت فضیلت عصر تا هشت قدم است و مراتب بعدی افضل است، نماز ظهر نیز با اینکه تا چهار قدم ادامه دارد ولی عند الذراع افضل است. توقیت فضیلت ظهر از دو قدم تا چهار قدم است و هر چه نزدیک تر به دو قدم باشد افضل است. هذا تمام الکلام فی الجمع بین الأخبار.

1.2.3عدم الفرق بین الشتاء و الصیف

اینکه در خصوص شدت حرّ برخی مانند محقق خویی فرموده اند که وقت فضیلت فرق می کند، به نظرما مورد قبول نیست. به عنوان مثال ایشان در مثل و مثلان فرموده اند که لابأس بالإلتزام به ولی ما قبول نمی کنیم و می گوییم که هیچ فرقی بین صیف و شتاء نیست. روایات مثل به نظر ما شبهه ی اختصاص به زراره دارد که تقیه ای صادر شده باشد؛ چرا که نسبت به زراره حساسیتی بوده است که دستور خاص خطاب به ایشان است. اینکه حکم واقعی را حضرت بیان کرده باشند مورد قبول نیست. در برخی از روایات دارد که شخص می گوید رفتم به زراره گفتم که نمازت را مثل اصحاب بخوان و آن دستور قبلی را رها کن. این روایات شبهه اختصاص روایت به زراره را قوی می کند. خصوصا اینکه در روایت دیگر آمده است که شتاء و صیف با هم فرقی نمی کند:

« وَ عَنْهُ عَنِ الْمِيثَمِيِّ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَفْضَلِ وَقْتِ الظُّهْرِ قَالَ ذِرَاعٌ بَعْدَ الزَّوَالِ قَالَ قُلْتُ: فِي الشِّتَاءِ وَ الصَّيْفِ سَوَاءٌ قَالَ نَعَمْ»[9] .

بنابراین هم به دلیل عدم وجود مقتضی در قول به فرق بین شتاء و صیف، و هم به دلیل مانع که همین روایت مذکور است نمی توان قائل به فرق بین شتاء و صیف شد.

1.2.4مروری بر مباحث گذشته

در خلاصه ی مباحث مطرح می کنیم: در مورد مبدأ ظهر روز اول گفتیم که مشکلی نداریم و اول وقت زوال افضل است، روز دوم عرض کردیم که احتمال دارد که مشکله ای که در نماز عصر بود در نماز ظهر هم باشد که بگوییم که مبدأ به صورت توقیتی ذراع است و روایاتی که خواندن من الزوال را مطرح کرده بودند به عنوان ثانوی استحباب داشته باشند که به دلیل تعجیل الی الخیر است. روز سوم نیز همین حمل را معین دانستیم که محقق همدانی رحمه الله نیز همین حمل را مطرح کرده بودند.

محقق حکیم بین نماز ظهر و عصر فرق گذاشته بودند بدین بیان که وقت فضیلت ظهر از زوال است و وقت نماز عصر از زوال شروع نمی شود. ایشان داستان عنوان ثانوی را در نماز ظهر مطرح نکرده است. وجه فارق در نظر محقق حکیم برخی از روایاتی است که در خصوص اول ظهر وارد شده اند. ایشان ابتداءا قبول کرده است که ذراع اول وقت فضیلت ظهر است، و روایات آن نیز فراوان است[10] ، لکن با ملاحظه ی روایات اول زوال قائل شده است که وقت فضیلت ظهر از همان زوال شروع می شود. ما می گوییم با توجه به روایات فراوانی که در مقام وارد شده است توقیت اولی وقت فضیلت همان ذراع است:

« وَ عَنْهُ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: أَ تَدْرِي لِمَ جُعِلَ الذِّرَاعُ وَ الذِّرَاعَانِ قُلْتُ لِمَ قَالَ لِمَكَانِ الْفَرِيضَةِ لَكَ أَنْ تَتَنَفَّلَ مِنْ زَوَالِ الشَّمْسِ إِلَى أَنْ تَبْلُغَ ذِرَاعاً فَإِذَا بَلَغَتْ ذِرَاعاً بَدَأْتَ بِالْفَرِيضَةِ وَ تَرَكْتَ النَّافِلَةَ»[11] .

از این روایت و امثال آن معلوم می شود که اول وقت فضیلت ظهر از ذراع شروع می شود لذا به عنوان اولی وقت فضیلت ظهر از ذراع است. محقق حکیم فرموده است ما این روایات را قبول داریم لکن به دلیل روایاتی که صریح در وقت زوال است، ایشان از ظهور این روایات رفع ید می کنند و می فرمایند که وقت فضیلت ظهر از زوال شروع می شود. لکن در نماز عصر دیگر زوال را مطرح نکرده است. به نظر ما آن روایاتی که وقت زوال را مطرح کرده اند هیچ تنافی با این روایات ذراع ندارد، چرا که این روایات می گوید ذراع اول وقت فضیلت است و آن روایات زوال صریح در دخول وقت نماز است و بیانگر وقت فضیلت نماز نیست.

در جلسه ی آینده روایات صریحه را از دست ایشان می گیریم و ثابت می کنیم که وقت توقیتی فضیلت ظهر همان ذراع است و وقت فضیلت عصر نیز همان ذراعین است.