< فهرست دروس

درس بدایة الحکمة استاد فیاضی

جلسه 95

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: نحوه ی اتصاف خداوند به صفات ذات
سخن از صفات واجب و معنای اتصاف واجب به آن صفات است. گفتیم که صفات واجب به ذاتیه و فعلیه تقسیم می شود و سخن در صفات ذاتیه است که تقسیم می شود به حقیقیه و اضافیه و حقیقیه تقسیم می شود به محضه و ذات الاضافه. گفتیم که صفات فعل یقینا زائد بر ذات است و همچنین در صفات ذات که اضافیه است شکی نیست که زائد بر ذات است و اما در صفات ثبوتیه که حقیقیه محضه یا ذات الاضافه است محل بحث است. صفات سلبیه هم بحث جداگانه ای ندارد چون به صفات ثبوتیه بر می گردد.
این صفات که محل بحث است در آن چهار قول راه دارد که هر یک از این اقوال در معنای اتصاف به آن صفات بحث می کند.
قول اول در معنای اتصاف خداوند به صفات ذاتیه این است که این صفات عین ذات می باشد و خود این صفات هم عین هم می باشند.
دوم اینکه: این صفات زائد بر ذات است و لازم ذات می باشد.
سوم اینکه: صفات هم زائد بر ذات هستند و هم لازم ذات نیستند.
چهارم اینکه: خداوند مطلقا صفاتی ندارد تا بحث شود که عین ذات است یا زائد بر آن. و معنای اینکه خداوند عالم است این است که کار او مانند کار عالمان است.
حال علامه این اقوال را بررسی می کند.
اما قول اول که قول حکماء است قول حق است و آن اینکه صفات خداوند عین ذات است.
دلیل این قول این است که خداوند متعال همان گونه که قبلا گفتیم ذاتش مبدأ برای تمام موجودات و کمالات آنها است. خداوند علة العلل می باشد.
همچنین گفتیم که معطی شیء نمی تواند فاقد آن باشد یعنی اگر کسی کمالی را به چیزی اعطاء می کند حتما باید آن را دارا باشد. این امر از بدیهیات است.
نتیجه اینکه ذات خداوند باید همه ی آن کمالات را به نحو اعلی و اشرفد داشته باشد. وا این کمالات در ذات خداوند است زیرا ذات خداوند علت آنها است. علت، چیزی خارج از ذات خداوند نیست و اگر ذات او علت است و علت هم باید کمالات معلول را داشته باشد پس ذات او دارای همه ی این کمالات می باشد.
تا اینجا ثابت شد که این کمالات عین ذات است. حال باید دید چرا هر یک از صفات عین هم می باشند. اگر همه ی صفات عین ذات است پس صفت اول عین ذات است آن همو ذاتی که واجد تمام صفات و عین همه ی صفات است پس صفت اول هم باید عین همه ی صفات دیگر باشد یعنی از نظر وجود خارجی و مصداق خارجی، علم خداوند با اراده اش و با حیاتش یکی است یعنی این گونه نیست که در یک گوشه از ذات خداوند علم باشد و در گوشه ی دیگری از آن اراده باشد و در جایی دیگر حیات. به همین دلیل در روایات آمده است که که خداوند با همان چیزی که می بیند می شنود. (إِنَّهُ سَمِيعٌ بَصِيرٌ يَسْمَعُ بِمَا يُبْصِرُ وَ يُبْصِرُ بِمَا يَسْمَع‌)[1]
یعنی همه ی آن مفاهیم حکایت از یک شیء واحد بسیط می کنند. البته شکی در این نیست که مفهوم بصیر با سمیع فرق دارد ولی در ذات خداوند این دو به یک چیز بازگشت می کند. همچنین این مفاهیم نمی تواند ماهیّت اصلی ذات را نشان دهند بلکه ما با فهم محدود خود مقداری از آنها را درک می کنیم.
سپس علامه اشکالی را بر مقدمه ی اول مطرح می کند و آن اینکه ذات خداوند مبدأ تمام کمالات می باشد و اینکه ما قبول نداریم ذات خداوند مبدأ تمامی کمالات باشد زیرا خداوند با ذاتش چیزی را خلق نمی کند بلکه همه ی موجودات و کمالات آنها معلول اراده ی باری است نه ذات او و خداوند نیز در قرآن می فرماید: (إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ)[2] وقتی چنین باشد عینیت اثبات نمی شود.
علامه در جواب می فرماید: اراده یا از صفات ذات است و یا از صفات فعل و شق سومی ندارد. اگر از صفات ذات است یعنی از صفاتی است که از ذات انتزاع شده و عین ذات است در این حال فرقی ندارد علت ایجاد، ذات باشد یا اراده زیرا در هر حال به ذات بر می گردد زیرا اگر علت ایجاد، اراده باشد باز اراده عین ذات است یعنی همان ذات علت ایجاد است.
اگر هم بگویید که از صفات فعل است می گوییم: صفات فعل، متوقف بر فعل است یعنی اگر فعلی صادر شود آن صفت هست و الا نیست. یعنی فعل موجب می شود آن صفت باشد یا نباشد. اگر اراده از صفات فعل باشد پس اراده معلول فعل می شود زیرا باید فعل محقق شود تا اراده صدق کند و خداوند به صفت اراده متصف شود. حال که اراده معلول فعل است چگونه می تواند علت فعل باشد و لازمه ی آن دور است یعنی اراده در عین اینکه علت فعل است باید معلول آن هم باشد.
مضافا بر اینکه اگر اراده خالق باشد دیگر نباید ذات خالق باشد و اگر خلق کردن به ذات استناد داده می شود این اسناد باید مجازی باشد که کسی نمی تواند به آن قائل باشد.

والحق هو الأول المنسوب إلى الحكماء، (در میان آن چهار قول، حق همان قول اول است که به حکماء و فلاسفه منسوب است.) لما عرفت أن ذاته المتعالية مبدأ لكل كمال وجودي، (زیرا اولا ذات خداوند مبدأ برای هر کمال وجودی است و این را در فصل قبل بحث کردیم) ومبدأ الكمال غير فاقد له، (و ثانیا، مبدأ کمال نمی تواند فاقد آن کمال باشد.) ففي ذاته حقيقة كل كمال يفيض عنه، (بنا بر این در ذات خداوند حقیقت هر کمالی که از او سرازیر می شود وجود دارد و این کمالات همه تجلیات و رقیقه ی آن هستند و او اصل همه ی آنها است.) وهو العينية. (و عینیت نیز همین است و صفات عین ذات است.)
(و اما اینکه این صفات عین هم هستند این است که) ثم حيث كان كل من صفات كماله عين الذات الواجدة للجميع، (سپس از آنجایی که هر یک از صفات واجب عین ذاتی است که جمیع آن صفات را دارد.) فهي أيضا واجدة للجميع وعينها، (پس آن صفت هم واجد همه ی صفات است. یعنی اگر ذات واجد همه ی صفات است آنچه عین ذات است هم باید واجد همه ی صفات باشد.) فصفات كماله مختلفة بحسب المفهوم واحدة بحسب المصداق الذي هو الذات المتعالية. (بنا بر این صفات کمال خداوند مانند علم و قدرت و حیات فقط از نظر مفهومی با هم اختلاف دارند ولی از نظر مصداق همه عین هم می باشند یعنی از نظر مصداق یکی بیشتر نیستند که همان ذات خداوند است.)
وقول بعضهم: (إن علة الايجاد مشيئته وإرادته ( تعالى ) دون ذاته)، (و قول بعضی که به مقدمه ی اول اشکال می کنند و قبول ندارند که ذات خداوند مبدأ کل کمال باشد و گفته اند که علت ایجاد مشیت و اراده ی خداوند است نه ذات او) كلام لا محصل له، (کلامی است که فایده ای برای صاحبش ندارد زیرا کلام باطلی است.) فإن الإرادة عند هذا القائل إن كانت صفة ذاتية هي عين الذات، (زیرا اراده نزد این گوینده اگر صفتی ذاتی است که عین ذات می باشد) كانت نسبة الإيجاد إلى الإرادة عين نسبته إلى الذات، (واضح است که نسبت ایجاد به اراده دقیقا عین نسبت ایجاد به ذات است زیرا اراده عین ذات می باشد.) فلم يأت بطائل، (پس مستشکل کلامی نگفته است که فایده ای برایش داشته باشد.) وإن كانت من صفات الفعل المنتزعة من مقام الفعل، (و اگر اراده ای که علت ایجاد است از صفات ذاتیه نباشد بلکه از صفات فعل باشد که از مقام فعل منتزع می شود) فللفعل تقدم عليها، (واضح است که فعل بر اراده تقدم دارد زیرا تا فعل نباشد این صفت برای واجب تعالی حاصل نمی شود. بله بعد بودن در اینجا رتبی است ولی به هر حال فعل تقدم رتبی بر اراده دارد.) واستناده في وجوده إليها تقدم المعلول على العلة، وهو محال، (بنا بر این استناد فعل در وجودش بر اراده و اینکه فعل بخواهد معلول اراده باشد لازمه اش این است که ملعول بر علت خودش مقدم باشد و این دور است و محال.) على أن لازم هذا القول كون نسبة الإيجاد والخلق إليه ( تعالى ) مجازا. (مضافا بر اینکه اگر علت ایجاد، ذات نباشد بلکه اراده باشد لازمه اش این است که نسبت ایجاد و خلق به خداوند مجاز باشد زیرا او خالق نیست بلکه اراده است و اراده هم عین ذات نیست.)

اما قول دوم: این قول منسوب به اشاعره است که می گویند: واجب تعالی در ذاتش این صفات را ندارد و این صفات زائد بر ذات است و این صفات هفت چیز است که عبارتند از: حیات، قدرت، علم، سمع، بصر، اراده و کلام
این هفت صفت مانند دیگر موجودات زائد بر ذات است ولی بر خلاف سایر موجودات مانند انسان لازم ذات است. (بلکه خداوند طبق این قول مانند سایر مجردات است.)
ما از آنها می پرسیم که این صفات آیا معلول هستند یا نه. اگر بگویند معلول چیزی نیستند می گوییم که لازم آن تعدد واجب است و اینکه واجب باید هشت تا باشد یکی ذات و دیگری هفت صفت فوق در نتیجه هشت واجب الوجود باید باشد و حال آنکه ادله ی توحید می گوید که یک واجب الوجود بیشتر نیست.
اگر هم بگویند که هفت صفت فوق معلول هستند می گوییم: این از دو حال خارج نیست یا معلول خداوند هستند یا غیر او. اگر معلول غیر خداوند هستند معنایش این است که واجب الوجود دیگری غیر خداوند وجود دارد که این با ادله ی توحید منافات دارد و دوم اینکه خداوند در صفات کمالش به واجب دیگری احتیاج دارد.
احتمال سوم این است که این این صفات معلول ذات خداوند هستند طبق این قول هم اگر ذات واجب فاقد این کمالات باشد چگونه می تواند اعطاء کننده و ایجاد کننده ی آنها باشد.
اشکال دیگر آن این است که باید بگوییم که خداوند در ذاتش هیچ کمالی ندارد و حال آنکه خداوند وجود صرف نامحدود است و وجود صرف با محدود بودن به اینکه آن صفات را ندارد سازگار نیست.

وأما القول الثاني، وهو منسوب إلى الأشاعرة، (اما قول دوم که منسوب به اشاعره است) ففيه: أن هذه الصفات، - وهي، على ما عدوها: (اشکال آن این است که این صفات طبق آنچه آنها شمرده اند عبارتند از:) الحياة والقدرة والعلم والسمع والبصر والإرادة والكلام - (البته ما در اینکه همه ی اینها صفات ذات باشند حرف داریم.) إما أن تكون معلولة أو غير معلولة لشئ، (به هر حال این صفات یا معلول هستند یا معلول چیزی نیستند.) فإن لم تكن معلولة لشئ وكانت موجودة في نفسها واجبة في ذاتها، (اگر معلول چیزی نیستند و وجودشان متکی به غیر نیست و در نتیجه باید واجب الوجود بالذات باشند.) كانت هناك واجبات ثمان، وهي الذات والصفات السبع، (در نتیجه باید در عالم هشت واجب وجود داشته باشد که یکی ذات خداوند است و دیگری آن هفت صفت.) وأدلة وحدانية الواجب تبطله، (و ادله ی توحید این قول را رد می کند.) وإن كانت معلولة، فإما أن تكون معلولة لغير الذات المتصفة بها أو معلولة لها، (و اگر این صفات، معلول باشند از دو حال خارج نیست و آن اینکه یا معلول غیر ذات خداوند هستند یا معلول خداوند می باشند.) وعلى الأول، (اگر معلول غیر باشند) كانت واجبة بالغير (باید واجب بالغیر باشند یعنی باید ممکنی باشند که وجوبش از غیر گرفته شده است.) وينتهي وجوبها بالغير إلى واجب بالذات غير الواجب بالذات الموصوف بها، (و وجوب غیری آنها به واجب الوجود بالذاتی ختم می شود که غیر از خداوند است.) وأدلة وحدانية الواجب تبطله كالشق السابق، (این شق را نیز ادله ی توحید مانند شق قبلی رد می کند.) على أن فيه حاجة الواجب الوجود لذاته في اتصافه بصفات كماله إلى غيره، وهو محال، (و اشکال دیگر این است که در این احتمال این نکته است که واجب تعالی در اتصافش به صفات کمال به غیر خود احتیاج دارد و این محال است.) وعلى الثاني (و بنا بر فرض دوم که این صفات معلول غیر نباشد بلکه معلول خود خداوند باشد) يلزم كون الذات المفيضة لها متقدمة عليها بالعلية، (لازم اش این است که ذاتی که افاضه کننده ی این صفات است تقدمی علیتی بر آنها داشته باشد.) وهي فاقدة لما تعطيه من الكمال، وهو محال، (و این در حالی است که طبق فرض، ذات خداوند فاقد آن کمالات است و این محال است.) على أن فيه فقدان الواجب في ذاته صفات الكمال، (مضافا بر اینکه در این قول این اشکال است که باید گفت که ذات خداوند این صفات را ندارد و ذات در ذاتش فاقد این صفات کمال است.) وقد تقدم أنه صرف الوجود الذي لا يشذ عنه وجود ولا كمال وجودي، هذا خلف. (و حال آنکه قبلا گفتیم که واجب تعالی صرف الوجود است که از او هیچ هستی و هیچ کمالی از هستی بیرون نیست و این خلف است.)

اما قول سوم: قول به اینکه این صفات هم زائد بر ذات هستند و هم لازم ذات نیستند یعنی ذات اول آنها را ندارد و بعد آنها را دارا می شود.
جواب آن این است که سابقا گفتیم: کل حادث مسبوق بمادة یعنی هر چیزی که پیدا می شود قبلا باید قابلیت آن را داشته باشد تا حادث شود و الا اگر لازم نباشد قابلیت آن را از قبل داشته باشد یا باید از همان اول باشد و قدیم باشد زیرا اگر احتیاج به مقدمه و استعداد ندارد یعنی از همان اول توان دریافت را دارد و ذات خداوند که بخیل نیست باید از ازل آن را افاضه کرده باشد و یا از همان اول نباشد. هر جا قوه است باید ماده هم باشد بنا بر این باید بگوییم که خداوند ماده دارد و چون ماده بدون صورت نیست باید خداوند مرکب از ماده و صورت باشد.
مضافا بر اینکه اشکالی که بر قول اشاعره وارد کردیم بر این قول هم وارد است و آن اینکه ذات باید این کمالات را نداشته باشد و حال آنکه وجود خداوند صرف است و نمی تواند فاقد کمالی از کمالات باشد.

وأما القول الثالث، وهو منسوب إلى الكرّامية، (و اما قول سوم که منسوب به کرّامیه است که طرفداران که پیروان ابو عبد الله محمد بن کرّام می باشند که قائل به جسمیت خداوند هستند و عرش را امری مادی می دانند که خداوند روی آن نشسته است و مانند آن) فلازم ما فيه من كون الصفات زائدة حادثة، كون الذات المتعالية ذات مادة قابلة للصفات التي تحدث فيها، (و لازم این قول که می گویند صفات خداوند زائد و حادث باشند این است که خداوند دارای ماده باشد و قابل آن صفات باشد که اول آنها را دارا نباشد و بعد صفاتی که در آن ذات حادث می شود را دارا شود.) ولازمه تركب الذات، وهو محال، (و از آنجا که ماده بدون صورت امکان تحقق ندارد لازمه اش این است که ذات خداوند مرکب از ماده و صورت باشد که محال است زیرا اگر چیزی مرکب باشد نیاز به اجزائش دارد و دیگر نباید واجب الوجود باشد.) وكون الذات خالية في نفسها عن الكمال، وهو محال. (اشکال دیگر این است که لازمه ی این قول این است که ذات خداوند باید در ذات خودش از کمال خالی باشد و این محال است زیرا خداوند صرف الوجود است و هیچ عدمی در او راه ندارد.)

اما قول چهارم: این قول می گوید که خداوند وصفی ندارد و واضح است که اشکال اشاعره به آن بار می شود.

وأما القول الرابع، وهو منسوب إلى المعتزلة، (اما قول چهارم که منتسب به معتزلها است ) فلازم ما فيه من نيابة الذات عن الصفات، خلوها عنها، (لازمه ی آنچه می گویند که ذات خداوند جای همه ی صفات را می گیرد و دیگر ذات خداوند به صفات آن احتیاج ندارد بلکه صرفا کار خداوند مانند کسی است که آن صفت را دارد این است که ذات خداوند از این صفات و کمالات خالی باشد.) وهو - كما عرفت - وجود صرف، لا يشذ عنه وجود ولا كمال وجودي، هذا خلف. (و حال آنکه خداوند وجود صرف است که از او هیچ وجود و هیچ کمال وجودی خارج نیست و این خلف است زیرا نداشتن با داشتن خلاف فرض است.)


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo