< فهرست دروس

درس بدایة الحکمة استاد فیاضی

جلسه 93

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: توحید ربوبیت
بحث در الهیات بالمعنی الاخص است و این فصل در مورد توحید ربوبی است یعنی همان واجب الوجود که واحد است مالک و مدبر تمام هستی می باشد یعنی همه ی هستی افاضه ی اوست و از او نشئت می گیرد و به تعبیر فلسفی، همه ی هستی، معلول و مخلوق او هستند. بنا بر این علاوه بر اینکه واجب الوجود در جهان یکی بیشتر نیست رب و مدبر جهان هم یکی بیشتر نیست بنا بر این دو خالق در عالم وجود ندارد.
در سابق ثابت کردیم که واجب الوجود یکی بیشتر نیست و این منافات نداشت با اینکه خالق دو تا باشد ولی این فصل در صدد بیان این است که توحید در خالقیت و ربوبیت را ثابت کند.
برهان اول اینکه هر چه موجود غیر خداوند متعال است ممکن است وجود می باشد. زیرا در فصل گذشته ثابت شد که یک واجب بیشتر نیست بنا بر این اگر هستی های دیگر در عالم هست ممکن الوجود است.
مقدمه ی دیگر این است که هر ممکنی ماهیّت دارد و به همین دلیل نسبتش به وجود و عدم یکی است.
مقدمه ی دیگر اینکه چنین ممکنی اگر موجود شود به سبب علتی باید موجود شده باشد زیرا خودش فی حد ذاته موجود نیست.
حال آن علت اگر خودش واجب الوجود باشد مطلوب ثابت می شود و اگر علت آن یک ممکن دیگر باشد به همان ممکن نقل کلام می کنیم و می گوییم چون ممکن است ماهیّت دارد و باید برای وجود علت داشته باشد و آن علت اگر واجب الوجود باشد مطلوب ثابت می شود و الا همان بحث مطرح می شود و بالاخره باید به یک واجب الوجودی منتهی شود. بنا بر این هر چه در عالم است یا بلا واسطه مخلوق خداوند است یا با واسطه.
برهان دوم همه ی موجودات ممکن، معلول می باشند و وجود معلول ربطی است یعنی ذاتش ربط است نه اینکه چیزی باشد که نیاز هم داشته باشد بلکه اصل هستی اش نیاز است. مثلا اگر انسانی به کمک کسی نیاز داشته باشد او در اصل خلقتش به آن کس نیاز ندارد بلکه نیاز او چیزی زائد بر ذات اوست ولی وجود ربطی چنین نیست و در اصل ذاتش به علت نیازمند است. واضح است که وجود ربطی بدون وجود مستقل امکان پذیر نیست و اگر همه ربط باشند و به جایی متکی نباشند هیچ یک نمی توانند موجود باشند.
بنا بر این معلولات در اصل وجود به خداوند وابسته اند و معلول آن می باشند. حال اگر معلولات، کمالاتی دارند و با یک سری چیزهایی رابطه دارند مانند رابطه ای که بین برادر و برادر است یا اگر من علم دارم که رابطه ای بین من و علمم می باشد، (زیرا علامه اعتقاد دارد که در زید عالم غیر از اینکه زیدی در خارج هست و علمی، نسبتی هم در خارج وجود دارد و قبلا برهان آن را گفتیم و آن اینکه این قضیه اگر صادق است باید نسبتش هم در خارج باشد و الا صادق نخواهد بود زیرا صدق به معنای مطابقت قضیه با خارج است.) این روابط و نسبت هم از خداوند نشئت می گیرند زیرا این روابط و کمالات قائم به آن شیء هستند و خداوند که آن شیء و اشیاء را خلق کرده است اینها را نیز در واقع خلق کرده است.


الفصل الثالث في أن الواجب تعالى هو المبدأ المفيض لكل وجود وكمال وجودي (فصل سوم در این است که واجب تعالی رب است یعنی مبدأ افاضه کننده برای هر هستی و کمالات وجودی آن است.)
(برهان اول این است که) كل موجود غيره ( تعالى ) ممكن بالذات، (هر موجودی غیر خداوند ممکن بالذات است.) لانحصار الوجوب بالذات فيه ( تعالى )، (زیرا فقط خداوند واجب الوجود بالذات است بنا بر این اگر فقط او واجب الوجود بالذات است پس غیر او هر چه هست ممکن می باشد.) وكل ممكن فإن له ماهية هي التي تستوي نسبتها إلى الوجود والعدم، (و هر ممکنی ماهیّتی دارد که نسبت آن به وجود و عدم یکسان است.) وهي التي تحتاج في وجودها إلى علة بها يجب وجودها فتوجد، (و هر ماهیّتی در وجودش به علتی احتیاج دارد که به سبب آن علت وجودش واجب می شود و موجود می شود. یعنی اول علت وجود معلول را واجب می کند و بعد معلول موجود می شود.) والعلة إن كانت واجبة بالذات فهو، (و علت مزبور اگر واجب الوجود بالذات باشد مطلوب ثابت می شود.) وإن كانت واجبة بالغير انتهى ذلك إلى الواجب بالذات، (و اگر علت آن موجود، واجب بالغیر باشد یعنی ممکن بالذات باشد باید به واجب الوجود بالذات بر گردد زیرا ممکن بالذات ماهیّتی دارد که نسبتش به وجود و عدم یکسان است و برای موجود شدن به علت احتیاج دارد.) فالواجب بالذات هو الذي يفيض عنه وجود كل ذي وجود من الماهيات. (بنا بر این واجب بالذات است که وجود هر صاحب وجودی از ماهیّات از او نشئت می گیرد.)

ومن طريق آخر: (برهان دوم اینکه) ما سواه ( تعالى ) - من الوجودات الإمكانية - فقراء في أنفسها، (آنچه غیر باری تعالی از وجودهای امکانی است در ذات و نفسشان فقیر هستند نه اینکه فقر امری زائد بر ذاتشان باشد بلکه اصل هستی اشان متکی به واجب تعالی است.) متعلقات في حدود ذواتها، (همه در حد ذاتشان به خداوند وابسته اند نه در خارج از حد ذاتشان) فهي وجودات رابطه (بنا بر این وجود آنها رابط است) لا استقلال لها حدوثا ولا بقاء (و استقلالی برای آنها نه در اصل وجود و نه در بقاء وجود، وجود ندارد. اگر چیزی وابسته باشد ولی چیز دیگری که این به آن وابسته هست وجود نداشته باشد این علامت آن است که وجود آن شیء وابسته نیست بلکه مستقل است.) وإنما تتقوم بغيرها، (و همانا قوام پیدا می کنند به وسیله ی غیر خودشان) وينتهي ذلك إلى وجود مستقل في نفسه (و این تقوم بالغیر بالاخره باید به یک وجود مستقلی منتهی شود یعنی اگر یک شیء به دیگری وابسته است و آن دیگری هم وابسته است باید به یک وجود مستقل منتهی شود.) غني في ذاته لا تعلق له بشئ تعلق الفقر والحاجة، (که آن وجود مستقل، در ذاتش غنی و بی نیاز است و تعلق فقط و حاجت به چیز دیگری ندارد. مراد از رابطه ی فوق رابطه ی فقر و نیاز است که در آن وجود مستقل نیست ولی آن وجود مستقل می تواند رابطه ی دیگری با اشیاء داشته باشد مثلا رابطه ی و تعلق قیومیت که رابطه ی رفع نیاز است. زیرا وقتی معلول با علت رابطه دارد علت هم باید با معلول رابطه داشته باشد ولی رابطه ی علت با معلول رابطه ی فقر و نیاز نیست بلکه رابطه ی رفع نیاز است ولی رابطه ی معلول به علت، رابطه ی فقر و نیاز می باشد.) وهو الواجب الوجود ( تعالى وتقدس ). (و آن علتی که به با چیزی رابطه ی فقر و حاجت ندارد خداوند متعال است.) فتبين أن الواجب الوجود ( تعالى ) هو المفيض لوجود ما سواه. (بنا بر این واجب الوجود افاضه کننده ی وجود برای هر آن چیزی است که غیر خودش هستند.) وكما أنه مفيض له مفيض لآثاره القائمة به والنسب والروابط التي بينه، (و همان گونه که واجب تعالی افاضه کننده ی همه ی وجودات است افاضه ی کننده ی آثار آن وجودات هم می باشد که قائم به آن وجودات است. مانند علم، قدرت و تمامی آثار آن موجودات. همچنین افاضه کننده ی تمامی نسبت و رابطه هایی است که بین آن موجودات و غیر آنها می باشد.) فإن العلة الموجبة للشئ المقومة لوجوده علة موجبة لآثاره والنسب القائمة به ومقومة لها. (زیرا علتی که یک شیء را واجب می کند و وجود او را برپا می دارد، همان علت، علت واجب کننده ی آثار و روابط قائم به آن و برپا کننده ی آنها هم هست) فهو ( تعالى ) وحده المبدأ الموجد لما سواه، (بنا بر این خداوند متعال به تنهایی مبدأی است که غیر خود را ایجاد می کند.) المالك له، المدبر لأمره، (که مالک همه ی ما سوی است و تدبیر کننده ی امر ما سوی می باشد.) فهو رب العالمين، لا رب سواه. (بنا بر این فقط او مالک و مدبر همه ی جهانیان است و غیر از او رب دیگری وجود ندارد.)

تتمة: ثنویین و دوگانه پرستان با شبهه ای برخورد کرده اند که به سبب آن مشرک شده اند. این شبهه مرکب از صغری و کبرایی است.
صغرای آن عبارت است از اینکه در عالم هستی هم خیر وجود دارد و هم شر. یعنی وجوداتی هستند که خیر هستند و بعضی شر می باشند. خیر و شر هم ضد هم هستند.
کبری این است که ضدین نمی تواند مستند به یک علت باشد زیرا اگر یک چیز منشأ دو ضد باشد علامت آن است که لازم نیست که سنخیت بین علت و معلول وجود داشته باشد. اگر علتی سنخیت با چیزی داشته باشد دیگر نمی تواند سنخیت با ضدش داشته باشد.
نتیجه اینکه در جهان هستی باید دو خالق وجود داشته باشد یکی خالق خیرات است که یزدان است و خالق دیگری برای شرور که اهریمن می باشد.
افلاطون در جواب می گوید: مقدمه ی اول در این استدلال مخدوش است و آن اینکه در عالم، هستی که از آن جهت که هستی است و شر باشد وجود ندارد. اگر شری هست همواره به سبب عدم ها می باشد. مثلا قتل و آدم کشی یکی از مصادیق بارز شر است ولی اگر تجزیه شود مشخص می شود که شر آن در امر عدمی است نه وجودی. مثلا در قتل، به شمشیر تیز احتیاج است. اصل وجود شمشیر خیر است زیرا اگر نبود بسیاری از کارهای عالم به مشکل مواجه می شد. تیز بودن شمشیر هم کمالی برای شمشیر است. اما انسانی که قاتل است در اینکه قدرت دارد که شمشیر را بلند کند و کسی را بکشد، خیر است زیرا قدرت برای انسان کمالی برای آن است. همچنین اینکه گردن یک فرد این قابلیت را دارد که بر اثر ضربه ی شمشیر بریده شود خیر است زیرا در غیر این صورت مجسمه ای بود که دیگر نمی توانست انسان باشد. کمال انسان به این است که گردنش آن خصوصیت را داشته باشد.
بله وجود بدن تا قبل از اصابت شمشیر به آن از طرف باری تعالی محل افاضه ی حیات بود زیرا حیات به هر چیزی افاضه نمی شود و باید ظرفیت در وجود باشد تا خداوند چیزی را به آن افاضه کند و از این جهت حیات به سنگ افاضه نمی شود. ولی وقتی سر از بدن فرد جدا شده است دیگر حیات به آن افاضه نمی شود. این عدم افاضه ی حیات همان شر است که از آن سخن می گوییم که منسوب به امری عدمی است. حیات، احتیاج به علت داشت ولی عدم احتیاج به علت ندارد.
ارسطو هم در تکمیل فرمایش افلاطون گفته است اگر وجودات را تصور کنیم، هر آنچه در عالم محقق می شود و یا قابلیت تحقق دارد پنج قسم بیشتر نیست:
1.یا خیر محض است و هیچ شری در کنارش نیست زیرا کمال محض است و هیچ عدمی در آن نیست.
2.یا شر محض است که هیچ خیری ندارد.
3.هم خیر دارد و هم شر ولی خیرش از شر بیشتر است.
4.عکس صورت قبلی که شرش بیشتر است.
5.چیزی که خیر و شرش مساوی است.
آنچه خداوند آفریده است یکی آنهایی است که خیر محض است مانند آنچه که در ما فوق عالم ماده خلق شده است که در آن هرگز کمالی وجود ندارد که سبب شد کمال دیگری ادامه پیدا نکند و تبدیل به عدم شود زیرا در آن عالم، تزاحمی وجود ندارد. هر چیزی در منتهای آنچه استعداد آن را دارند، کمال دارند.
قسم دومی وجودی است که هم خیر دارد و هم شر ولی خیرش بیشتر از شر است و این عبارت است از عالم ماده زیرا در آن هم کمالات است و این کمالات گاه جلوی کمالات دیگر را می گیرد ولی در مجموعه ی این نظام، خیر بیشتر از شر است در نتیجه اگر خداوند این عالم را خلق نمی کرد، این علامت آن بود که خداوند برای فرار از آن شر کم، وجوداتی که خیر کثیر داشتند را خلق نمی کرد که در نتیجه یعنی مبتلا به شر کثیر می شد. زیرا ترک ایجاد چیزی که خیرش بیشتر است یعنی شر بیشتر به وجود می آید و این با حکمت باری تعالی منافات داشت. بنا بر این در خیر کثیری که بدون شر قلیل نمی تواند باشد، شر هم به خالق خیر منتسب است ولی این اسناد بالعرض است مانند اسناد جریان به میزاب زیرا شر عبارت است از امری عدمی که از باری تعالی صادر نمی شود.
اما سایر اقسام یعنی چیزی که شر و خیرش مساوی باشد و یا شرش بیشتر باشد و یا شر محض باشد در عالم وجود ندارد.

تتمة: قالت الثنوية: (إن في الوجود خيرا وشرا، (دوگانه پرستان گفته اند که ما در هستی هم خیر داریم و هم شر) وهما متضادان، (مقدمه ی دوم اینکه که خیر و شر ضد هم هستند) لا يستندان إلى مبدأ واحد، (و نمی توانند مستند به مبدأ واحد باشند زیرا اگر علت، علتی است که خیر از آن نشئت می گیرد این علت دیگر نمی تواند با شر که ضد آن است سنخیت داشته باشد.) فهناك مبدءان: مبدأ الخيرات، ومبدأ الشرور). (بنا بر این در عالم هستی دو مبدأ به نام مبدأ خیرات و مبدأ شر وجود دارد مانند یزدان و اهریمن.)
وعن أفلاطون في دفعه: (افلاطون در رد آن گفته است:) (أن الشر عدم، (آنچه شر به حساب می آید همان عدم و نیستی است. مثلا اگر سرقت شر است این به معنای از بین رفتن تسلط مالک بر مالش است و الا بالا رفتن دزد از دیوار کمال است زیرا این قدرت را دارد که بتواند از دیوار بالا رود.) والعدم لا يحتاج إلى علة فياضة، (و علت احتیاج به علتی ندارد که آن را افاضه کند زیرا عدم چیزی نیست که احتیاج به افاضه داشته باشد. بله اعدام به خدا هم مستند است زیرا او این عدم ها را نیافریده است و این اقتضای عالم ماده است زیرا در عالم ماده کمالاتی هست که خلق نشده است و الا اگر همه ی کمالات خلق می شد، عالم ماده تبدیل به عالم مجردات می شد که در آن هیچ تزاحمی نیست و همه ی کمالات موجود است.) بل علته عدم الوجود) (بلکه علت عدم همان نبود علت است یعنی همین مقدار که علت وجود نبود، می گوییم عدم است.) وقد بين الصغرى بأمثلة جزئية، (صغری با مثال هایی جزئی بیان شده است) كالقتل الذي هو شر مثلا، (مثلا قتل نوعی شر به حساب می آید ولی در واقع چنین نیست زیرا) فإن الشر ليس هو قدرة القاتل عليه، فإنه كمال له، (اینکه قاتل قدرت بر قتل دارد شر به حساب نمی آید زیرا قدرت بر قتل کمالی برای قاتل است زیرا کمال بدنی یک انسان این است که نیرومند باشد.) ولا حدة السيف - مثلا - وصلاحيته للقطع، فانه کمال فیه (تیزی شمشیر و اینکه می تواند کسی را بکشد آن هم شر نیست زیرا تیزی و برنده بودن کمالی برای شمشیر است.) ولا انفعال رقبة المقتول من الضربة، فإنه من كمال البدن، (همین طور متأثر شدن گردن مقتول از ضربت که قطع می شود کمالی برای بدن است زیرا این انعطاف از خصوصیات بدن است و الا دیگر بدن نبود بلکه مثلا فولاد بود.) فلا يبقى للشر إلا بطلان حياة المقتول بذلك، و هو امر عدمی (بنا بر این برای شر چیزی باقی نمی ماند مگر اینکه حیات مقتول باطل شده است. یعنی دیگر از طرف خداوند حیات به آن بدن افاضه نمی شود که این امری است عدمی.) وعلى هذا القياس في سائر الموارد. (و بر همین قیاس است در سایر موارد که شر همواره بازگشتش به امری عدمی است.)
وعن أرسطو: (ارسطو در پاسخ از ثنویه جواب دیگری داده است. به نظر می آید که دو جواب است ولی همانگونه که حاجی در منظومه تبیین کرده است این فرمایش مقدمه ی خوبی برای کلام افلاطون است زیرا او هم شر را عدمی می داند.) (أن الأقسام خمسة: (اقسامی متصوره پنج قسم است که عبارت اند از:) ما هو خير محض، وما خيره كثير وشره قليل، وما خيره وشره متساويان، وما شره كثير وخيره قليل، وما هو شر محض، (این پنج قسم در عالم قابل تصور است.) وأول الأقسام موجود كالعقول المجردة التي ليس فيها إلا الخير، (قسم اول که خیر محض است مانند عقول مجرده است که در آنها هیچ شری وجود ندارد و این قسم در عالم وجود دارد.) وكذا القسم الثاني كسائر الموجودات المادية التي فيها خير كثير بالنظر إلى النظام العام، (و هکذا قسم دوم هم در عالم وجود دارد مانند بقیه ی موجودات مادی که نظر به نظام عالم، اگر این جهان مادی خلق می شد بهتر بود زیرا هرچند در آن شر هست ولی خیرش در آن بیشتر از شر می باشد.) فإن في ترك إيجاده شرا كثيرا، (و اگر این عالم خلق نمی شد یعنی این خیر کثیر عدم می شد یعنی شر کثیر رخ می داد.) وأما الأقسام الثلاثة الباقية، فهي غير موجودة، (اما سه قسم دیگر اصلا وجود خارجی ندارد.) أما ما خيره وشره متساويان، فإن في ايجاده ترجيحا بلا مرجح، (اما آنی که خیر و شرش مساوی است وجود ندارد زیرا در خلقت آن ترجیح بلا مرجح لازم می آید.) وأما ما شره كثير وخيره قليل، فإن في إيجاده ترجيح المرجوح على الراجح، (اما اگر چیزی شرش بیشتر باشد در خلقت آن ترجیح مرجوح بر راجح است زیرا اگر خلق شود به سبب اینکه خیر کمی ایجاد شود شر کثیری ایجاد شده است.) وأما ما هو شر محض، فأمره واضح، (و واضح است که چیزی که شر محض است دیگر نباید به طریق اولی موجود شود و اینکه خلقت آن بر خلاف حکمت خداوند است.) وبالجملة لم يستند بالذات إلى العلة إلا الخير المحض والخير الكثير، (و بالجمله باید دانست که فقط خیر محض است که به ذات خداوند مستند است و همچنین خیر کثیر که در قسم دوم بود) وأما الشر القليل فقد استند إليها بعرض الخير الكثير الذي يلزمه). (و اما شر قلیلی که در قسم دوم است این به عرض خیر کثیر است که شر آن خیر کثیر را لازم دارد. یعنی چون این شر با خیر متحد است چون خیر به علت متحد است این شر هم مجازا و بالعرض به آن علت استناد داده می شود.)
(فرق بالعرض و بالتبع این است که بالتبع در جایی است که یک چیزی واقعا متصف به صفتی باشد ولی به دنبال چیز دیگری می رود مانند اینکه تریلی به دنبال یدک کش حرکت می کند یعنی تریلی به تبع یدک کش است یعنی وقتی یدک کش راه می رود آن هم راه می رود. بنا بر این هر دو واقعا حرکت می کنند ولی حرکت تریلی بالتبع است.
بالعرض در جایی است که صفتی که مال شیئی است به دیگری نسبت داده می شود ولی آن شیء واقعا متصف به آن شیء نیست مانند نسبت جریان به ناودان و نه آب.
بر این اساس در عبارت ارسطو بالعرض استفاده شده است نه بالتبع اگر او بالتبع را استعمال می کرد معنایش این بود که شر هم معلول است حقیقتا ولی بالتبع است. ولی وقتی او عبارت بالعرض را مطرح می کند یعنی شر اصلا معلول نیست یعنی شر، عدم است. بنا بر این ارسطو جواب دیگری را نمی دهد و فقط حرف افلاطون را با توضیح بیشتری بیان می کند.)


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo