موضوع: اجزاء قضیه و تقسیمات علم حصولی
گفتیم که علم تقسیم می شود به تصور و تصدیق و تصدیق را به این اعتبار که در آن حکم است قضیه می نامند. بعد گفتیم که مشهور این است که قضایای موجبه مرکب از چهار جزء اند که عبارت است از موضوع، محمول، نسبت حکمیه و حکم ولی در قضایای سالبه، حکم نیست ولی سه مورد دیگر هست زیرا در این قضایا، سلب الحکم است نه حکم به سلب.
اکنون می فرماید: هرچند مشهور این را گفته است که نسبت حکمیه جزء قضیه است ولی حق این است که چنین نیست زیرا نسبت حکمیه به عنوان مقدمه برای حکم است زیرا نفس ابتدا محمول را با موضوع می سنجد و بعد که ارتباط بین آن دو را فهمید حکم به ارتباط می کند بنا بر این هرچند به نسبت حکمیه احتیاج است ولی نه از این جهت که جزئی از قضیه است بلکه از این جهت که حکم، جزئی از قضیه است و حکم به این نسبت حکمیه احتیاج دارد بنا بر این اجزاء قضیه عبارت است از موضوع، محمول و حکم.
بنا بر این قضایای موجبه از سه جزء مرکب اند و سالبه از دو جزء که فقط موضوع و محمول است.
نکته ی دیگر در بیان حقیقت حکم است. حکم کاری است که نفس برای حکایت از خارج انجام می دهد بنا بر این نه کار صرف است و نه حکایت صرف از خارج. بنا بر این حکم، امری است دو بعدی.
توضیح اینکه: نفس وقتی با موجودی برخورد می کند و آن را از راه احساس تصور می کند. مثلا زید و قیامش را احساس می کند این زید قائم در خارج یک وجود بیشتر ندارد و زید و قیامش به یک وجود موجود است و با یک احساس هر دو برای نفس حاصل می شود. بنا بر این صورت، زید ایستاده به یک صورت ذهنی وارد ذهن می شود. بعد ذهن کار تحلیل را شروع کرده می گوید این متصور یک جوهر دارد که حقیقت زید است و یک عرض به نام قیام. این تفکیک فقط در ذهن انجام می شود نه در خارج. بعد وقتی می خواهد آنچه را دیده است حکایت کند همان دو مفهوم را استفاده می کند و زید را در موضوع و قیامش را در محمول قرار می دهد. این دو هر دو صرف تصور است و تصور بما هو تصور از چیزی حکایت نمی کند زیرا تصور فقط خودش را نشان می دهد ولی اینکه در خارج مطابَقی دارد یا نه در آن وجود ندارد زیرا تصوراتی است که مطابَق ندارند و فقط صرف تصور هستند و یا انسان تصور می کند که مطابَق دارند ولی ندارند چون خطا هستند. حال ذهن برای اینکه بتواند از آن دو تصور حکایت کند آن را حکم می کند و بین آن دو تصور، وحدتی برقرار می کند و قیام را برای زید ثابت می کند. بنا بر این همان حکم است که بین موضوع و محمول، وحدت ایجاد می کند. کل این روند را حکم می نامند.
نکته ی دیگر این است که هر تصدیقی احتیاج به تصور دارد. این نکته واضح است زیرا در هر تصدیقی باید ابتدا تصور موضوع و محمول وجود داشته باشد.

والحق: أن الحاجة إلى تصور النسبة الحكمية إنما هي من جهة الحكم بما هو فعل النفس، (حق این است که هرچند مشهور گفته اند که نسبت حکمیه در موجبه و سالبه از اجزاء قضیه است ولی نیاز به تصور نسبت حکمیه به سبب حکم است که حکم کاری برای نفس است یعنی نسبت حکمیه در خدمت حکم است و چیز مستقلی نیست.) لا بما هو جزء القضية، (نه از این جهت که نسبت حکمیه، جزء قضیه می باشد.) أي إن القضية إنما هي الموضوع والمحمول والحكم، ولا حاجة في تحقق القضية بما هي قضية إلى تصور النسبة الحكمية، (یعنی قضیه عبارت است از موضوع، محمول و حکم و در تحقق آن به تصور نسبت حکمیه احتیاج نیست.) وإنما الحاجة إلى تصورها لتحقق الحكم من النفس (و نیاز به تصور نسبت حکمیه برای این است که حکم، از نفس محقق شود) وجعلها الموضوع هو المحمول، (و نفس موضوع را محمول قرار دهد. یعنی حکم کند که محمول همان موضوع است (البته این طبق مبنای علامه است که حکم را فقط در قضایای موجبه جاری می داند و قائل است که سالبه فاقد حکم می باشد از این رو می فرماید: که حکم به جعل محمول برای موضوع.) ويدل على ذلك (و دلیل بر اینکه نسبت حکمیه جزء قضیه نیست) تحقق القضية في الهليات البسيطة بدون النسبة الحكمية التي تربط المحمول بالموضوع. (در هلیه های بسیطه قضیه وجود دارد بدون اینکه در آنها نسبت حکمیه ای که محمول را به موضوع ربط می دهد وجود داشته باشد.)
فقد تبين بهذا البيان: (از بیانی که ارائه کردیم واضح می شود که) أولا: أن القضية الموجبة ذات أجزاء ثلاثة: الموضوع والمحمول والحكم، (اول اینکه قضیه ی موجبه فقط سه جزء دارد که عبارت است از موضوع و محمول و حکم) والسالبة ذات جزئين: الموضوع والمحمول، (و قضیه ی سالبه هم دو جزء دارد که همان موضوع و محمول است.) وأن النسبة الحكمية تحتاج إليها النفس في فعلها الحكم، (و واضح شد که نفس به نسبت حکمیه احتیاج دارد تا بتواند حکم را انجام دهد.) لا القضية بما هي قضية في انعقادها. (و الا قضیه در شکل گرفتنش به نسبت حکمیه احتیاج ندارد.)
وثانيا: أن الحكم فعل من النفس في ظرف الإدراك الذهني، (دوم اینکه حکم کاری است که نفس در ظرف ادراک ذهنی انجام می دهد یعنی کاری است علمی و برای حکایت از خارج است زیرا خاصیت علم، حکایت از خارج است.) وليس من الانفعال التصوري في شئ، (و حکم از انفعال های تصوری نیست. تصورها همواره انفعال است یعنی انسان از راه حواس از خارج متأثر می شود و صورتی برای آن در ذهنش از خارج ایجاد می شود که سابقا این صورت را نداشت. بنا بر این حکم کاری است که نفس انجام می دهد نه انفعالی که برای آن از خارج ایجاد می شود. نقش بستن صورت یک موجود خارجی در ذهن انفعال نفس است نه فعل نفس.) وحقيقة الحكم في قولنا: (زيد قائم) - مثلا - (و حقیقت حکم و آن اینکه فعل و کار نفس است این است که وقتی مثلا می گوییم زید قائم است.) أن النفس تنال من طريق الحس موجودا واحدا هو (زيد القائم)، (نفس از راه حس به یک موجود پی می برد که زیدی است که ایستاده است. این دو، در خارج یک چیز است و قیام در خارج از زید تفکیک شده نیست.) ثم تجزؤه إلى مفهومي: (زيد) و (القائم) وتخزنهما عندها، (بعد آن را تجزیه به دو مفهوم زید و القائم می کند و این دو را نزد خود ذخیره می کند و این علم همراه او هست) ثم إذا أرادت حكاية ما وجدته في الخارج، (بعد وقتی می خواهد از این علم که در خارج دیده است، حکایت کند) أخذت صورتي (زيد) (و (القائم) من خزانتها (دو صورت زید و قائم را از انبار ذهن خود استخراج می کند.) وهما اثنتان، (و این دو، دو چیز هستند.) ثم جعلتهما واحدا ذا وجود واحد، (و سپس این دو را یکی می کند که یک وجود دارد. و یکی را بر دیگری حمل می کند.) وهذا هو الحكم الذي ذكرنا أنه فعل للنفس تحكى به الخارج على ما كان. (و این همان حکمی است که گفتیم کاری از نفس است که به سبب آن از خارج به همان گونه که بوده حکایت می کند. یعنی وقتی می خواهد از خارج به همان گونه که وجود دارد حکایت کند چنین می کند.) فالحكم فعل للنفس، (بنا بر این حکم، کاری از نفس است) وهو مع ذلك من الصور الذهنية الحاكية لما وراءها، (و این کار با اینکه کار است، از صورت هایی ذهنی است که ما وراء خود را نشان می دهد. بنا بر این هم کار است و هم کارش حکایت است.) ولو كان الحكم تصورا مأخوذا من الخارج كانت القضية غير مفيدة لصحة السكوت، (و اگر حکم، تصوری بود که از خارج گرفته شده است مانند صرف تصور زید و خارج که از خارج آمده است حکم هم از خارج می آمد در این صورت، قضیه صحت سکوت را افاده نمی کرد. یعنی یصح السکوت علیها نمی شد. کما اینکه عبارت ان کانت الشمس طائعه چون فاقد حکم است یصح السکوت علیها نیست با اینکه تصور موضوع و محمول در آن هست. بنا بر این حکم است که قضیه را یصح السکوت علیها می کند و اگر خودش تصور محض بود این کار اتفاق نمی افتاد.) كما في كل من المقدم والتالي في القضية الشرطية، (مانند هر یک از مقدم و تالی در قضیه ی شرطیه.) ولو كان تصورا أنشأته النفس من عندها من غير استعانة من الخارج لم يحك الخارج. (و اگر حکم صرف تصوری بود که نفس آن را از نزد خودش ساخته بود و از خارج گرفته نبود دیگر نمی توانست حاکی از خارج باشد بنا بر این این فعل نفس هم کار است و هم حکایت. یعنی نه علم صرف است و نه کار صرف.)
وثالثا: أن التصديق يتوقف على تصور الموضوع والمحمول، (و سوم اینکه تصدیق متوقف است بر تصور موضوع و محمول) فلا تصديق إلا عن تصور. (پس هیچ تصدیقی نیست مگر اینکه تصور در آن وجود دارد.)

فصل هشتم: تقسیمات علم حصولی
علم حصولی به بدیهی و نظری تقسیم می شود. بدیهی آن است که تصور یا تصدیقش احتیاج به این ندارد که در تصورش معرفی بیاوریم و یا در تصدیقش برهانی اقامه کنیم. یعنی احتیاج به تاملات فکری ندارد که انسان از معلومات سابقش استفاده کند و آنها را تنظیم کند تا آن علم برایش حاصل شود. بله احتیاج به تنقیح، مشاهده و تجربه دارد ولی اینها با بداهت آن منافات ندارد. مثلا تصور وجود که از اولین مفهومی است که انسان می فهمد چنین است. بر خلاف مفهوم انسان یا ملک و مانند آن. و در تصدیقات مانند محال بودن اجتماع نقیضین و یا اینکه جزء از کل کوچکتر است.
بدیهیات خود اقسامی دارد که بهترین آنها اولیات است (تجربیات، مشاهدات، وجدانیات و متواترات و مانند آن همه از بدیهیات هستند.) بدیهیات چیزهایی هستند که انسان بعد از تصور موضوع و محمول، آن را تصدیق می کند. حتی احتیاج به مشاهده و تجربه هم احتیاج نیست. مثلا وقتی انسان کل را تصور کند و معنای بزرگتر و کوچکتر را هم فهمید در این حکم که کل از جزء بزگتر است معطل نمی ماند.
در اولیات بدیهی ترن قضیه عبارت است از اینکه اجتماع نقیضین محال است. علم به هر چیزی متوقف بر آن است و اگر کسی به این مسأله نداشته باشد محال است به هیچ چیز دیگر حتی سایر بدیهیات علم پیدا کند. یعنی حتی علم به اینکه کل بزرگتر از جزء است به سبب این است که می دانم امکان ندارد نقیض آن که عبارت است از کل کوچکتر از جزء است محال است. حتی اگر یک درصد احتمال اجتماع نقیضین باشد باز هم علم که همان قطع است حاصل نمی شود.

الفصل الثامن وينقسم العلم الحصولي إلى بديهي ونظري (فصل هشتم در این است که علم حصولی به بدیهی و نظری تقسیم می شود.) والبديهي منه ما لا يحتاج في تصوره أو التصديق به إلى اكتساب ونظر، (علم بدیهی آن است که در تصور و تصدیقش به اکتساب و نظر و کار فکری احتیاج نیست یعنی لازم نیست برای آنها به معلومات مراجعه کنم و از آنها برای رسیدن به مجهولات استفاده کنم.) كتصور مفهوم الشئ والوحدة ونحوهما، (مانند تصور مفهوم هستی، وحدت و مانند آنها.) وكالتصديق بأن الكل أعظم من جزئه، وأن الأربعة زوج. (و یا تصدیق به اینکه کل بزرگتر از جزء است و اینکه چهار، زوج است.) والنظري ما يتوقف في تصوره أو التصديق به على اكتساب ونظر، (و نظری آن است که تصور و یا تصدیق به آن متوقف بر فعالیت و اندیشه است) كتصور ماهية الانسان والفرس، (مانند تصور ماهیّت انسان و فرس که باید از مفاهیمی مانند جنس، حساس و غیره استفاده شود تا آن را بتوان تصور کرد.) والتصديق بأن الزوايا الثلاث من المثلث مساوية لقائمتين، (و یا تصدیق به اینکه زوایای سه گانه ی مثلث مساوی با دو قائمه است.) وأن الانسان ذو نفس مجردة. (یا اینکه انسان دارای روح مجرد است که تا ادله ی تجرد و نفس اقامه نشود تصدیق به آن محقق نمی شود.) والعلوم النظرية تنتهي إلى العلوم البديهية وتبين بها، (تمامی معلومات نظری باید از طریق بدیهیات کسب و تبیین شود) وإلا ذهب الأمر إلى غير النهاية، (و الا اگر نظریات را قرار بود از نظریات که خودشان جهل هستند کسب کنند این کار تا بی نهایت ادامه می یافت زیرا هر نظری چون احتیاج به کسب دارد بر یک چیز دیگر باید متوقف باشد اگر آن هم نظری باشد نیاز به کسب دارد و هکذا. بنا بر این باید سرآخر به بدیهیات ختم شود.)ثم لم يفد علما على ما بين في المنطق. (اگر این کار تا بی نهایت ادامه یابد علمی حاصل نمی شود زیرا یک جهلی بر جهل دیگر متوقف می شود و تا بی نهایت و به علم نمی رسد.)
والبديهيات كثيرة مبينة في المنطق، (بدیهیات نیز شش قسمند که در منطق به آن اشاره شده است.) وأولاها بالقبول: الأوليات، (و در میان آنها اولی به قبول همان اولیات هستند.) وهي القضايا التي يكفي في التصديق بها تصور الموضوع والمحمول (و این از قضایایی است که در آن تصور موضوع و محمول در تصدیق به قضیه کفایت می کند.) كقولنا: (الكل أعظم من جزئه) (مانند اینکه کل بزرگتر از جزئش است بنا بر این اگر کل و جزء تصور شود و اعظم بودن نیز تصور شود حکم به آن درجا حاصل می شود.) وقولنا: (الشئ لا يسلب عن نفسه). (و حکم به اینکه شیء از خودش سلب نمی شود بنا بر این اگر شیء و خودش و معنای سلب مشخص شود حکم هم حاصل است.) وأولى الأوليات بالقبول قضية استحالة اجتماع النقيضين وارتفاعهما، (در میان اولیات سزاوارترین قضیه به پذیرش قضیه ی محال بودن اجتماع و ارتفاع نقیضین است.) وهي قضية منفصلة حقيقية: (إما أن يصدق الإيجاب أو يصدق السلب)، (و این یک قضیه ی منفصله ی حقیقیه است یعنی یا ایجاب در آن صحیح است و یا سلب) ولا تستغني عنها في إفادة العلم قضية نظرية ولا بديهية، (و از این قضیه در افاده ی علم هیچ قضیه ای چه نظری باشد و چه بدیهی بی نیاز نیست.) حتى الأوليات، فإن قولنا: (الكل أعظم من جزئه) إنما يفيد علما إذا كان نقيضه، وهو قولنا: (ليس الكل بأعظم من جزئه) كاذبا. (حتی اولیات هم به آن احتیاج دارند زیرا قضیه ی کل بزرگتر از جزء است هنگامی صادق است که نقیضش که عبارت است از کل بزرگتر از جزء نیست کاذب باشد و حتی احتمال صدق هم در آن نرود.) فهي أول قضية مصدق بها، (و آن اولین قضیه ای است که نفس آن را تصدیق می کند.) لا يرتاب فيها ذو شعور، (و کسی که کمترین شعوری داشته باشد آن را نفی نمی کند.) وتبتني عليها العلوم، (و تمامی علوم بر آن متوقف است.) فلو وقع فيها شك، سرى ذلك في جميع العلوم والتصديقات. (و اگر در آن شکی واقع شود این شک به همه ی معارف و باورها سرایت می کند. زیرا هر چیزی که انسان باور دارد اگر اجتماع نقیضین محال نباشد نقیض آن هم احتمال دارد بنا بر این هیچ عملی که اعتقاد جازم است شکل نمی گیرد.)