درس بدایة الحکمة استاد فیاضی
جلسه 86
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: خالق صور علمیه
و تقسیم علم به تصور و تصدیق
سخن در این است که چه کسی معطی و مفیض علم می باشد و به تعبیر دیگری چه کسی خالق این صور علمیه است.
صور علمیه گاه کلی است و گاه جزئی. اما صور علمیه ی کلی، مفیض در اینها موجودی است مجرد که نزد او تمام صور علمیه حاضر است. دلیل آن این است که فاعل این امر از سه چیز خارج نیست: یا امری است مادی محض، یا نفس است که هرچند مادی نیست ولی تعلق به ماده دارد و یا موجودی مجرد که مادی است و نه تعلق به ماده دارد.
با توجه به اینکه قبلا هم گفتیم که صور علمیه مجردند و همچنین در تقسیم علم به کلی و جزئی گفتیم که علم هر گونه که باشد چه کلی باشد و چه جزئی، مجرد است. بنا بر این وقتی مخلوق، مجرد است، خالق آن نمی تواند امری مادی باشد زیرا امر مادی از نظر مرتبه ی وجود از مجرد پست تر است و حال آنکه علت باید اقوی از معلول باشد و حتی نمی تواند در حد معلول باشد. بنا بر این اگر من مفهوم انسان را در ذهن دارم این به سبب آن نیست که من زید را در خارج دیدم زیرا زید خارج مادی است و نمی تواند فاعل باشد.
همچنین نفس که امری است مجرد نمی تواند فاعل باشد زیرا نفس تا زمانی که این صورت را ندارد فاقد آن است و فاقد شیء نمی تواند معطی شیء باشد.
به تعبیر دیگر، نفس نسبت به این کمال بالقوه است و وقتی آن را می یابد بالفعل می شود بنا بر این به نیرویی خارج از خودش احتیاج دارد تا آن را از قوه به فعل بیرون آورد. در بحث حرکت هم گفتیم که محرک باید غیر از متحرک باشد بنا بر این شیء نمی تواند خودش را حرکت دهد و از قوه به فعل بکشاند زیرا قبول کننده ی یک شیء نمی تواند دهنده ی آن باشد زیرا قبول کننده ی شیء یعنی چیزی که کمالی را ندارد و دهنده ی کمال یعنی کسی که آن کمال را دارد و یک شیء نمی تواند هم کمالی را نداشته باشد و هم داشته باشد.
نتیجه این می شود که وقتی ذهن آماده شد و زمینه ی دریافت یک صورت در آن مهیا شد، عقل که همان موجود مجرد است آن را به نفس افاضه می کند. در سایر موارد نیز همین گونه است مثلا وقتی نطفه آماده شد که صورت علقه را داشته باشد این صورت را عقل به آن افاضه می کند و خودش نمی تواند آن را خودش به خودش بدهد. اینجاست که خداوند می فرماید: أَ فَرَأَيْتُمْ ما تُمْنُونَ أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ[1]
بنا بر این هر قدر که در ناحیه ی نفس قابلیت و استعداد باشد از ناحیه ی بالا در افاضه هیچ منعی وجود ندارد. البته تعلیم یکی از چیزهایی است که افاضه می شود یکی از آنها رعایت تقوای الهی است که خداوند می فرماید: وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّه[2]
در صورت های جزئی نیز همین نکته جاری است یعنی وقتی ما در مقابل یک درخت قرار می گیریم و صورت آن در ذهن نقش می بندد. خود درخت نمی تواند خالق این صورت باشد و نفس هم نمی تواند باشد (به همان بیانی که گذشت) بلکه خالق آن موجودی مثالی است که تمام آن صور را اگر حقه باشند به نحو وحدت و به شکل بسیط دارد.
الفصل السادس في مفيض هذه الصور العلمية (فصل ششم در افاضه کننده ی و خالق این صور علمیه که علوم حصولی ما هستند.)
أما الصور العقلية الكلية، (اما در صور عقلیه ی کلیه مانند مفاهیم.) فإن مفيضها المخرج للإنسان – مثلا – من القوة الی الفعل عقل مفارق للمادة (مفیض آن که انسان را به عنوان مثال از حالت قوه به فعل خارج می کند. عقل مجردی است که جدا از ماده می باشد یعنی نه ذاتا مادی است و نه مانند نفس در ارتباط با ماده است.)عنده جميع الصور العقلية الكلية، (که در زند آن تمامی صورت عقلیه ی کلیه به نحو وحدت و بساطت وجود دارد.) وذلك: أنك قد عرفت أن هذه الصور - بما أنها علم - مجردة عن المادة، (و علت آن این است که سابقا گفتیم که این صورت از آنجا که علم هستند از ماده مجرد می باشند.) على أنها كلية تقبل الاشتراك بين كثيرين، (همچنین گفتیم که این صورت کلی هستند یعنی قابل اشتراک بین کثیرین هستند) وكل أمر حال في المادة واحد شخصي لا يقبل الاشتراك، (و حال آنکه اگر مادی بودند شخصی بودند و قابلیت انطباق بر یک چیز را داشتند و بس) فالصورة العقلية مجردة عن المادة، (بنا بر این صور عقلیه مجرد از ماده اند) ففاعلها المفيض لها أمر مجرد عن المادة، (از این رو فاعل آنها که این امر مجرد را خلق می کند باید خودش مجرد از ماده باشد.) لأن الأمر المادي ضعيف الوجود، فلا يصدر عنه ما هو أقوى منه وجودا، (زیرا امر مادی وجودی ضعیف دارد و از آن چیزی مانند مجرد که وجودا از آن اقوی است صادر نمی شود.)
علت دیگر اینکه خالق صور عقلیه نمی تواند مادی و یا در ارتباط با ماده باشد این است که در مبحث علیت بیان شد که هر علت مادی اگر بخواهد تأثیر کند این تأثیر متوقف بر وضع خاص است یعنی باید در آنچه می خواهد در آن تأثیر بگذارد وضع خاصی داشته باشد و علت آن این بود که امر مادی در اصل وجودش به وضع خاص احتیاج دارد بنا بر این در مقام ایجاد هم به وضع خاص احتیاج دارد (زیرا ایجاد فرع وجود است و اگر چیزی، چیزی را ایجاد کند آن را با وجود خودش ایجاد می کند) این در حالی است که وضع خاص در مورد مجرد معنا ندارد زیرا لازمه ی آن این است که در مکان باشد و حال آنکه مجرد وضع و مکان ندارد.
على أن فعل المادة مشروط بالوضع الخاص، (دلیل دیگر در اینکه امر مادی نمی تواند خالق صور عقلیه باشد این است که اگر ماده بخواهد کاری را انجام دهد این کار مشروط به وجود وضعی خاص است) ولا وضع للمجرد. (و حال آنکه در مجرد، وضع خاصی وجود ندارد.) وليس هذا المفيض المجرد هو النفس العاقلة لهذه الصور المجردة العلمية، (مفیض این امر مجرد نفسی که این صور مجرد علمیه را تعقل می کند نیست.) لأنها بعد بالقوة بالنسبة إليها، (زیرا نفس خودش نسبت به این صور بالقوه است و از ابتدا این صور را دارا نیست و وقتی این صور به آن افاضه شد، دارای آن می شود.) وحيثيتها حيثية القبول دون الفعل، (و حیثیت نفس، حیثیت قبول و پذیرش است نه حیثیت فعل و ایجاد.) ومن المحال أن يخرج ما بالقوة نفسه من القوة إلى الفعل. (و محال است که چیزی که بالقوه است بتواند خودش را از قوه به فعل خارج کند زیرا لازمه ی آن این است که علت از معلول اضعف باشد و چیزی را که خودش ندارد بتواند ایجاد کند.) فمفيض الصورة العقلية جوهر عقلي مفارق للمادة، (پس افاضه کننده ی این صورت عقلیه یک جوهر عقلی است که مجرد است و مفارق با ماده می شود.) فيه جميع الصور العقلية الكلية (و در آن جمیع صور عقلیه ی کلیه وجود دارد.) على نحو ما تقدم من العلم الاجمالي العقلي، (و این صور به شکل علم اجمالی عقلی که علمی بسیط و واحد است در آن وجود دارد مانند ملکه ی اجتهاد که هر مسأله ای که حل می شود معلول آن ملکه است.) تتحد معه النفس المستعدة للتعقل على قدر استعدادها الخاص، (و نفس که استعداد لازم برای یک صورت را پیدا کرده با آن عقل، اتحاد پیدا می کند (البته اتحاد به معنای وحدت نیست به این معنا که این دو با هم یکی شوند بلکه یعنی نفس با آن وحدتی پیدا می کند) و این اتحاد به مقدار استعدادی است که نفس پیدا کرده است زیرا اگر با آن وحدت پیدا می کرد هر معلومی که در عقل بود را می بایست بفهمد.) فيفيض عليها ما تستعد له من الصور العقلية، وهو المطلوب. (و در این حال است که جوهر مجرد افاضه می کند به نفس همانی که قابلیتش را از صور عقلیه پیدا کرده است و مطلوب ما هم همین است که مفیض، موجودی مجرد است، نه مادی و نه نفس که تعلق به ماده دارد.) وبنظير البيان السابق يتبين أن مفيض الصور العلمية الجزئية جوهر مثالي مفارق، (و با همین بیان مشخص می شود که مفیض صور علمیه ی جزئیه (مانند شکل یک درخت به نحو علم احساسی یا تخیلی) جوهری است مثالی که مفارق با ماده است. و عقل مجرد مفیض آن نیست.) فيه جميع الصور المثالية الجزئية على نحو العلم الاجمالي، (که در آن جوهر مثالی تمامی صور مثالی جزئی که حق است در آن به نحو علم اجمالی وجود دارد. البته صوری که نفس من می سازد و حقه نیست بلکه صرفا زائیده ی تخیل من است این صور در عالم مثال وجود ندارد زیرا نفس با دیدن صور حقه این صورت را خلق می کند.) تتحد معه النفس على قدر ما لها من الاستعداد. (که نفس با آن جوهر مثالی به همان مقدار که استعداد دارد متحد می شود و آن صور را از جوهر مثالی دریافت می کند.)
فصل هفتم: تقسیم علم به تصور و تصدیق
علم حصولی تقسیم می شود به تصور و تصدیق
تصور عبارت است از صورتی که از یک یا چند معلوم تشکیل شده است بدون اینکه در آن حکم یعنی اثبات شیء لشیء یا نفی شیئی از شیئی وجود داشته باشد. مانند تصور انسان یا انسانی شجاع و عالم و قادر. این صورت گاه جزئی است و گاه کلی. مانند تصور یک درخت یا تصوری که دیدن انسان های مختلف برای من ایجاد می شود.
اما اگر در صورت علمیه، حکم بود مانند اینکه زید عالم است که علم برای زید اثبات می شود (بر خلاف زیدی که عالم است.) این صور را تصدیقیه می نامند و چون در آن، قضاوت و حکم وجود دارد به آن قضیه نیز می گویند.
از آنجا که قضیه همان اثبات شیء لشیء است باید دارای اجزاء باشد. این قضیه اگر موجبه باشد دارای چهار جزء است:
موضوع: زید
محمول: عالم
نسبت حکمیه: سنجشی است که پیش از حکم کردن وجود دارد مثلا زید را با عالم می سنجیم و رابطه ی این دو را بررسی می کنیم که آیا زید می تواند موضوع قرار گیرد و عالم بر آن حمل شود یعنی آیا زید عالم است که بتوان علم را بر او حمل کرد.
حکم: بعد از مرحله ی قبل اگر آن دو با هم ارتباط داشتند حکم ایجابی و الا حکم سلبی می کنیم و مثلا می گوییم: زید عالم نیست.
البته این در جایی است که هلیه ی ما مرکبه باشد یعنی محمول در آن چیزی غیر از (موجود) باشد ولی اگر محمول، باشد مانند: زید موجود، در آن نسبت حکمیه وجود ندارد زیرا زید همان وجودش است و بین آن دو دوگانگی نیست که ما بخواهیم آن دو را با هم بسنجیم.
آنچه گفتیم در قضایای موجبه بود اما در قضایای سالبه مشهور این است که سه مورد فوق هست ولی حکم در آن نیست زیرا بعد از سنجیدن مشاهده می کنیم که آنها با هم هماهنگ نیستند. بنا بر این در قضایای سلبیه، آنچه داریم سلب حکم است نه حکم به سلب. در سابق هم گفتیم که اگر می گویند که قضایای حملیه به موجبه و سالبه تقسیم می شود در آن موجبه یقینا حمل است ولی سالبه حمل نیست بلکه اطلاق حمل بر آن از باب تشبیه است زیرا در قضیه ی سالبه حملی وجود ندارد.
بعد علامه اضافه می کند که حق این است که نسبت حکمیه چون مقدمه ای برای حکم است، جزء قضیه نیست. یعنی اگر انسان بخواهد حکم کند ابتدا محمول را با موضوع می سنجد و مقدمه از ذی المقدمه خارج است یعنی قوام قضیه به موضوع و محمول و حکم است و نسبت حکمیت در خدمت حکم است و چیز مستقلی نیست.
الفصل السابع ينقسم العلم الحصولي إلى تصور وتصديق (فصل هفتم در این است که علم حصولی به تصور و تصدیق تقسیم می شود.) لأنه إما صورة حاصلة من معلوم واحد أو كثير من غير إيجاب أو سلب، (زیرا علم حصولی یا صورتی است که حاصل شده است از یک معلوم یا معلوماتی کثیر ولی ایجاب و سلبی در آن نیست یعنی حاوی حکم نمی باشد. مانند تصور کتاب و یا کتابی بزرگ و مانند آن.) ويسمى: (تصورا) (و آن را تصور می نامند) كتصور الانسان والجسم والجوهر، (مانند تصور انسان، جسم و جوهر) وإما صورة حاصلة من معلوم معها إيجاب شئ لشئ أو سلب شئ عن شئ، (و یا علم حصولی ما حاصل می شود از معلومی که همراه با آن، ایجاب چیزی برای چیزی و سلب چیزی از چیزی وجود دارد.) كقولنا: (الانسان ضاحك)، (مانند اینکه انسان ضاحک است که در آن ضحک برای انسان ثابت می شود.) وقولنا: (ليس الانسان بحجر) (و یا مانند اینکه انسان سنگ نیست.) ويسمى: (تصديقا)، (و آن را تصدیق می نامند.) وباعتبار حكمه: (قضية). (و این قضیه را به این اعتبار که حکمی در بر دارد قضیه می نامند. بنا بر این بر اساس این عبارت، علامه معتقد است که تصدیق با قضیه مرادف است ولی دیگران این را قبول ندارند.) ثم إن القضية، بما تشتمل على إثبات شئ لشئ أو نفي شئ عن شئ، مركبة من أجزاء فوق الواحد. (دیگر اینکه قضیه از آنجا که مشتمل از اثبات شیء لشیء و یا نفی شیء از چیزی است مرکب از اجزایی بیش از یکی است.) والمشهور أن القضية الموجبة مؤلفة من الموضوع والمحمول والنسبة الحكمية - (مشهور این است که قضیه ی موجبه تألیف شده است از موضوع، و محمول و نسبت حکمیه) وهي نسبة المحمول إلى الموضوع - (که عبارت است از سنجیدن محمول به موضوع تا بدانیم با هم هماهنگ هستند یا نه.) والحكم باتحاد الموضوع مع المحمول، (و حکمی مبنی بر اینکه موضوع با محمول متحد است.) هذا في الهليات المركبة التي محمولاتها غير وجود الموضوع، (این چهار جزء در هلیات مرکبه است یعنی قضایایی که در آن محمول چیزی غیر از وجود موضوع است. مانند قیام، سفیدی و مانند آن.) وأما الهليات البسيطة التي محمولها وجود الموضوع، (اما در هلیات بسیطه که محمول در آنها وجود خود موضوع است.) كقولنا: (الانسان موجود)، (مانند انسان موجود است.) فأجزاؤها ثلاثة: الموضوع والمحمول والحكم، (که اجزاء آن در این حال سه تا هستند که عبارت است از موضوع، محمول و حکم و در آنها نسبت حکمیه وجود ندارد.) إذ لا معنى لتخلل النسبة - وهي الوجود الرابط - بين الشئ ونفسه. (زیرا معنا ندارد که نسبتی که همان وجود رابط است در بین شیء و خودش واسطه شود. البته این نکته را باید اضافه کنیم که به نظر ما بین هلیات بسیطه و مرکبه فرقی نیست زیرا وقتی در هلیات مرکبه به آن چهار جزء احتیاج داریم و سنجش بین موضوع و محمول هست در هلیات بسیطه هم همان چهار چیز لازم است و باید ابتدا موضوع که ماهیّت است را با محمول که وجود است بسنجیم تا بدانیم وجود دارد یا نه و بعد حکم به وجود آن ماهیّت کنیم. مثلا ماهیّت انسان هم می تواند موجود باشد و هم معدوم از این رو باید ارتباط آن را با موجود که محمول است بسنجیم و بعد حکم کنیم که موجود است. بله در مطابَق هلیات بسیطه یعنی در خارج، این نسبت وجود ندارد زیرا شیء با وجودش دو تا نیست ولی سخن ما در اینجا در قضیه است نه خارج. بله در هلیات مرکبه در خارج هم این نسبت وجود دارد زیرا در الجسم ابیض، جسم یک موجود جوهری است و بیاض عرضی و این ها در خارج دو تا هستند.) وأن القضية السالبة مؤلفة من الموضوع والمحمول والنسبة الحكمية الإيجابية، ولا حكم فيها، (به هر حال علامه قائل هستند که قضایای سالبه مؤلف از موضوع، محمول و نسبت حکمیه ی ایجابیه است ولی حکمی در آنها وجود ندارد. باید توجه داشت که در آن اصلا حکم نیست.) لا أن فيها حكما عدميا، (نه اینکه در آن حکم به عدم باشد بلکه اصلا حکم نیست.) لأن الحكم جعل شئ شيئا، (زیرا حکم عبارت است از جعل چیزی برای چیزی) وسلب الحكم عدم جعله، لا جعل عدمه. (و سلب حکم به معنای عدم جعل حکم است نه جعل حکم به عدم.) (البته باید توجه داشت که ایشان این قول را منسوب به مشهور داده است قضیه ی سالبه از موضوع و محمول و نسبت حکمیه تشکیل شده است و حکم ندارد. نکته ی موجود در این کلام این است که حتی یک نفر هم قائل به این قول نیست بلکه همه می گویند که در قضایای سالبه حکم وجود دارد و مرحوم شهید مطهری هم همین را در پاورقی اصول فلسفه این نکته را تذکر داده است که این مسأله مخصوص علامه است و احدی به آن قائل نشده است. نکته ی دیگر این است که در قضیه ی سالبه حکم به عدم می کنیم نه اینکه عبارت باشد از عدم حکم به همین خاطر در تعریف حکم گفته اند که عبارت است از اثبات شیء لشیء او نفی شیء عنه بنا بر این ما در قضایای سالبه حکم به نفی شیء از شیئی می کنیم. زیرا این گونه نیست که من موضوع و محمول را تصور کنم و با هم بسنجم و رهایش کنم. اگر چنین این کار با شک سازگار است نه قضیه ی سلبیه.)
سخن در این است که چه کسی معطی و مفیض علم می باشد و به تعبیر دیگری چه کسی خالق این صور علمیه است.
صور علمیه گاه کلی است و گاه جزئی. اما صور علمیه ی کلی، مفیض در اینها موجودی است مجرد که نزد او تمام صور علمیه حاضر است. دلیل آن این است که فاعل این امر از سه چیز خارج نیست: یا امری است مادی محض، یا نفس است که هرچند مادی نیست ولی تعلق به ماده دارد و یا موجودی مجرد که مادی است و نه تعلق به ماده دارد.
با توجه به اینکه قبلا هم گفتیم که صور علمیه مجردند و همچنین در تقسیم علم به کلی و جزئی گفتیم که علم هر گونه که باشد چه کلی باشد و چه جزئی، مجرد است. بنا بر این وقتی مخلوق، مجرد است، خالق آن نمی تواند امری مادی باشد زیرا امر مادی از نظر مرتبه ی وجود از مجرد پست تر است و حال آنکه علت باید اقوی از معلول باشد و حتی نمی تواند در حد معلول باشد. بنا بر این اگر من مفهوم انسان را در ذهن دارم این به سبب آن نیست که من زید را در خارج دیدم زیرا زید خارج مادی است و نمی تواند فاعل باشد.
همچنین نفس که امری است مجرد نمی تواند فاعل باشد زیرا نفس تا زمانی که این صورت را ندارد فاقد آن است و فاقد شیء نمی تواند معطی شیء باشد.
به تعبیر دیگر، نفس نسبت به این کمال بالقوه است و وقتی آن را می یابد بالفعل می شود بنا بر این به نیرویی خارج از خودش احتیاج دارد تا آن را از قوه به فعل بیرون آورد. در بحث حرکت هم گفتیم که محرک باید غیر از متحرک باشد بنا بر این شیء نمی تواند خودش را حرکت دهد و از قوه به فعل بکشاند زیرا قبول کننده ی یک شیء نمی تواند دهنده ی آن باشد زیرا قبول کننده ی شیء یعنی چیزی که کمالی را ندارد و دهنده ی کمال یعنی کسی که آن کمال را دارد و یک شیء نمی تواند هم کمالی را نداشته باشد و هم داشته باشد.
نتیجه این می شود که وقتی ذهن آماده شد و زمینه ی دریافت یک صورت در آن مهیا شد، عقل که همان موجود مجرد است آن را به نفس افاضه می کند. در سایر موارد نیز همین گونه است مثلا وقتی نطفه آماده شد که صورت علقه را داشته باشد این صورت را عقل به آن افاضه می کند و خودش نمی تواند آن را خودش به خودش بدهد. اینجاست که خداوند می فرماید: أَ فَرَأَيْتُمْ ما تُمْنُونَ أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ[1]
بنا بر این هر قدر که در ناحیه ی نفس قابلیت و استعداد باشد از ناحیه ی بالا در افاضه هیچ منعی وجود ندارد. البته تعلیم یکی از چیزهایی است که افاضه می شود یکی از آنها رعایت تقوای الهی است که خداوند می فرماید: وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّه[2]
در صورت های جزئی نیز همین نکته جاری است یعنی وقتی ما در مقابل یک درخت قرار می گیریم و صورت آن در ذهن نقش می بندد. خود درخت نمی تواند خالق این صورت باشد و نفس هم نمی تواند باشد (به همان بیانی که گذشت) بلکه خالق آن موجودی مثالی است که تمام آن صور را اگر حقه باشند به نحو وحدت و به شکل بسیط دارد.
الفصل السادس في مفيض هذه الصور العلمية (فصل ششم در افاضه کننده ی و خالق این صور علمیه که علوم حصولی ما هستند.)
أما الصور العقلية الكلية، (اما در صور عقلیه ی کلیه مانند مفاهیم.) فإن مفيضها المخرج للإنسان – مثلا – من القوة الی الفعل عقل مفارق للمادة (مفیض آن که انسان را به عنوان مثال از حالت قوه به فعل خارج می کند. عقل مجردی است که جدا از ماده می باشد یعنی نه ذاتا مادی است و نه مانند نفس در ارتباط با ماده است.)عنده جميع الصور العقلية الكلية، (که در زند آن تمامی صورت عقلیه ی کلیه به نحو وحدت و بساطت وجود دارد.) وذلك: أنك قد عرفت أن هذه الصور - بما أنها علم - مجردة عن المادة، (و علت آن این است که سابقا گفتیم که این صورت از آنجا که علم هستند از ماده مجرد می باشند.) على أنها كلية تقبل الاشتراك بين كثيرين، (همچنین گفتیم که این صورت کلی هستند یعنی قابل اشتراک بین کثیرین هستند) وكل أمر حال في المادة واحد شخصي لا يقبل الاشتراك، (و حال آنکه اگر مادی بودند شخصی بودند و قابلیت انطباق بر یک چیز را داشتند و بس) فالصورة العقلية مجردة عن المادة، (بنا بر این صور عقلیه مجرد از ماده اند) ففاعلها المفيض لها أمر مجرد عن المادة، (از این رو فاعل آنها که این امر مجرد را خلق می کند باید خودش مجرد از ماده باشد.) لأن الأمر المادي ضعيف الوجود، فلا يصدر عنه ما هو أقوى منه وجودا، (زیرا امر مادی وجودی ضعیف دارد و از آن چیزی مانند مجرد که وجودا از آن اقوی است صادر نمی شود.)
علت دیگر اینکه خالق صور عقلیه نمی تواند مادی و یا در ارتباط با ماده باشد این است که در مبحث علیت بیان شد که هر علت مادی اگر بخواهد تأثیر کند این تأثیر متوقف بر وضع خاص است یعنی باید در آنچه می خواهد در آن تأثیر بگذارد وضع خاصی داشته باشد و علت آن این بود که امر مادی در اصل وجودش به وضع خاص احتیاج دارد بنا بر این در مقام ایجاد هم به وضع خاص احتیاج دارد (زیرا ایجاد فرع وجود است و اگر چیزی، چیزی را ایجاد کند آن را با وجود خودش ایجاد می کند) این در حالی است که وضع خاص در مورد مجرد معنا ندارد زیرا لازمه ی آن این است که در مکان باشد و حال آنکه مجرد وضع و مکان ندارد.
على أن فعل المادة مشروط بالوضع الخاص، (دلیل دیگر در اینکه امر مادی نمی تواند خالق صور عقلیه باشد این است که اگر ماده بخواهد کاری را انجام دهد این کار مشروط به وجود وضعی خاص است) ولا وضع للمجرد. (و حال آنکه در مجرد، وضع خاصی وجود ندارد.) وليس هذا المفيض المجرد هو النفس العاقلة لهذه الصور المجردة العلمية، (مفیض این امر مجرد نفسی که این صور مجرد علمیه را تعقل می کند نیست.) لأنها بعد بالقوة بالنسبة إليها، (زیرا نفس خودش نسبت به این صور بالقوه است و از ابتدا این صور را دارا نیست و وقتی این صور به آن افاضه شد، دارای آن می شود.) وحيثيتها حيثية القبول دون الفعل، (و حیثیت نفس، حیثیت قبول و پذیرش است نه حیثیت فعل و ایجاد.) ومن المحال أن يخرج ما بالقوة نفسه من القوة إلى الفعل. (و محال است که چیزی که بالقوه است بتواند خودش را از قوه به فعل خارج کند زیرا لازمه ی آن این است که علت از معلول اضعف باشد و چیزی را که خودش ندارد بتواند ایجاد کند.) فمفيض الصورة العقلية جوهر عقلي مفارق للمادة، (پس افاضه کننده ی این صورت عقلیه یک جوهر عقلی است که مجرد است و مفارق با ماده می شود.) فيه جميع الصور العقلية الكلية (و در آن جمیع صور عقلیه ی کلیه وجود دارد.) على نحو ما تقدم من العلم الاجمالي العقلي، (و این صور به شکل علم اجمالی عقلی که علمی بسیط و واحد است در آن وجود دارد مانند ملکه ی اجتهاد که هر مسأله ای که حل می شود معلول آن ملکه است.) تتحد معه النفس المستعدة للتعقل على قدر استعدادها الخاص، (و نفس که استعداد لازم برای یک صورت را پیدا کرده با آن عقل، اتحاد پیدا می کند (البته اتحاد به معنای وحدت نیست به این معنا که این دو با هم یکی شوند بلکه یعنی نفس با آن وحدتی پیدا می کند) و این اتحاد به مقدار استعدادی است که نفس پیدا کرده است زیرا اگر با آن وحدت پیدا می کرد هر معلومی که در عقل بود را می بایست بفهمد.) فيفيض عليها ما تستعد له من الصور العقلية، وهو المطلوب. (و در این حال است که جوهر مجرد افاضه می کند به نفس همانی که قابلیتش را از صور عقلیه پیدا کرده است و مطلوب ما هم همین است که مفیض، موجودی مجرد است، نه مادی و نه نفس که تعلق به ماده دارد.) وبنظير البيان السابق يتبين أن مفيض الصور العلمية الجزئية جوهر مثالي مفارق، (و با همین بیان مشخص می شود که مفیض صور علمیه ی جزئیه (مانند شکل یک درخت به نحو علم احساسی یا تخیلی) جوهری است مثالی که مفارق با ماده است. و عقل مجرد مفیض آن نیست.) فيه جميع الصور المثالية الجزئية على نحو العلم الاجمالي، (که در آن جوهر مثالی تمامی صور مثالی جزئی که حق است در آن به نحو علم اجمالی وجود دارد. البته صوری که نفس من می سازد و حقه نیست بلکه صرفا زائیده ی تخیل من است این صور در عالم مثال وجود ندارد زیرا نفس با دیدن صور حقه این صورت را خلق می کند.) تتحد معه النفس على قدر ما لها من الاستعداد. (که نفس با آن جوهر مثالی به همان مقدار که استعداد دارد متحد می شود و آن صور را از جوهر مثالی دریافت می کند.)
فصل هفتم: تقسیم علم به تصور و تصدیق
علم حصولی تقسیم می شود به تصور و تصدیق
تصور عبارت است از صورتی که از یک یا چند معلوم تشکیل شده است بدون اینکه در آن حکم یعنی اثبات شیء لشیء یا نفی شیئی از شیئی وجود داشته باشد. مانند تصور انسان یا انسانی شجاع و عالم و قادر. این صورت گاه جزئی است و گاه کلی. مانند تصور یک درخت یا تصوری که دیدن انسان های مختلف برای من ایجاد می شود.
اما اگر در صورت علمیه، حکم بود مانند اینکه زید عالم است که علم برای زید اثبات می شود (بر خلاف زیدی که عالم است.) این صور را تصدیقیه می نامند و چون در آن، قضاوت و حکم وجود دارد به آن قضیه نیز می گویند.
از آنجا که قضیه همان اثبات شیء لشیء است باید دارای اجزاء باشد. این قضیه اگر موجبه باشد دارای چهار جزء است:
موضوع: زید
محمول: عالم
نسبت حکمیه: سنجشی است که پیش از حکم کردن وجود دارد مثلا زید را با عالم می سنجیم و رابطه ی این دو را بررسی می کنیم که آیا زید می تواند موضوع قرار گیرد و عالم بر آن حمل شود یعنی آیا زید عالم است که بتوان علم را بر او حمل کرد.
حکم: بعد از مرحله ی قبل اگر آن دو با هم ارتباط داشتند حکم ایجابی و الا حکم سلبی می کنیم و مثلا می گوییم: زید عالم نیست.
البته این در جایی است که هلیه ی ما مرکبه باشد یعنی محمول در آن چیزی غیر از (موجود) باشد ولی اگر محمول، باشد مانند: زید موجود، در آن نسبت حکمیه وجود ندارد زیرا زید همان وجودش است و بین آن دو دوگانگی نیست که ما بخواهیم آن دو را با هم بسنجیم.
آنچه گفتیم در قضایای موجبه بود اما در قضایای سالبه مشهور این است که سه مورد فوق هست ولی حکم در آن نیست زیرا بعد از سنجیدن مشاهده می کنیم که آنها با هم هماهنگ نیستند. بنا بر این در قضایای سلبیه، آنچه داریم سلب حکم است نه حکم به سلب. در سابق هم گفتیم که اگر می گویند که قضایای حملیه به موجبه و سالبه تقسیم می شود در آن موجبه یقینا حمل است ولی سالبه حمل نیست بلکه اطلاق حمل بر آن از باب تشبیه است زیرا در قضیه ی سالبه حملی وجود ندارد.
بعد علامه اضافه می کند که حق این است که نسبت حکمیه چون مقدمه ای برای حکم است، جزء قضیه نیست. یعنی اگر انسان بخواهد حکم کند ابتدا محمول را با موضوع می سنجد و مقدمه از ذی المقدمه خارج است یعنی قوام قضیه به موضوع و محمول و حکم است و نسبت حکمیت در خدمت حکم است و چیز مستقلی نیست.
الفصل السابع ينقسم العلم الحصولي إلى تصور وتصديق (فصل هفتم در این است که علم حصولی به تصور و تصدیق تقسیم می شود.) لأنه إما صورة حاصلة من معلوم واحد أو كثير من غير إيجاب أو سلب، (زیرا علم حصولی یا صورتی است که حاصل شده است از یک معلوم یا معلوماتی کثیر ولی ایجاب و سلبی در آن نیست یعنی حاوی حکم نمی باشد. مانند تصور کتاب و یا کتابی بزرگ و مانند آن.) ويسمى: (تصورا) (و آن را تصور می نامند) كتصور الانسان والجسم والجوهر، (مانند تصور انسان، جسم و جوهر) وإما صورة حاصلة من معلوم معها إيجاب شئ لشئ أو سلب شئ عن شئ، (و یا علم حصولی ما حاصل می شود از معلومی که همراه با آن، ایجاب چیزی برای چیزی و سلب چیزی از چیزی وجود دارد.) كقولنا: (الانسان ضاحك)، (مانند اینکه انسان ضاحک است که در آن ضحک برای انسان ثابت می شود.) وقولنا: (ليس الانسان بحجر) (و یا مانند اینکه انسان سنگ نیست.) ويسمى: (تصديقا)، (و آن را تصدیق می نامند.) وباعتبار حكمه: (قضية). (و این قضیه را به این اعتبار که حکمی در بر دارد قضیه می نامند. بنا بر این بر اساس این عبارت، علامه معتقد است که تصدیق با قضیه مرادف است ولی دیگران این را قبول ندارند.) ثم إن القضية، بما تشتمل على إثبات شئ لشئ أو نفي شئ عن شئ، مركبة من أجزاء فوق الواحد. (دیگر اینکه قضیه از آنجا که مشتمل از اثبات شیء لشیء و یا نفی شیء از چیزی است مرکب از اجزایی بیش از یکی است.) والمشهور أن القضية الموجبة مؤلفة من الموضوع والمحمول والنسبة الحكمية - (مشهور این است که قضیه ی موجبه تألیف شده است از موضوع، و محمول و نسبت حکمیه) وهي نسبة المحمول إلى الموضوع - (که عبارت است از سنجیدن محمول به موضوع تا بدانیم با هم هماهنگ هستند یا نه.) والحكم باتحاد الموضوع مع المحمول، (و حکمی مبنی بر اینکه موضوع با محمول متحد است.) هذا في الهليات المركبة التي محمولاتها غير وجود الموضوع، (این چهار جزء در هلیات مرکبه است یعنی قضایایی که در آن محمول چیزی غیر از وجود موضوع است. مانند قیام، سفیدی و مانند آن.) وأما الهليات البسيطة التي محمولها وجود الموضوع، (اما در هلیات بسیطه که محمول در آنها وجود خود موضوع است.) كقولنا: (الانسان موجود)، (مانند انسان موجود است.) فأجزاؤها ثلاثة: الموضوع والمحمول والحكم، (که اجزاء آن در این حال سه تا هستند که عبارت است از موضوع، محمول و حکم و در آنها نسبت حکمیه وجود ندارد.) إذ لا معنى لتخلل النسبة - وهي الوجود الرابط - بين الشئ ونفسه. (زیرا معنا ندارد که نسبتی که همان وجود رابط است در بین شیء و خودش واسطه شود. البته این نکته را باید اضافه کنیم که به نظر ما بین هلیات بسیطه و مرکبه فرقی نیست زیرا وقتی در هلیات مرکبه به آن چهار جزء احتیاج داریم و سنجش بین موضوع و محمول هست در هلیات بسیطه هم همان چهار چیز لازم است و باید ابتدا موضوع که ماهیّت است را با محمول که وجود است بسنجیم تا بدانیم وجود دارد یا نه و بعد حکم به وجود آن ماهیّت کنیم. مثلا ماهیّت انسان هم می تواند موجود باشد و هم معدوم از این رو باید ارتباط آن را با موجود که محمول است بسنجیم و بعد حکم کنیم که موجود است. بله در مطابَق هلیات بسیطه یعنی در خارج، این نسبت وجود ندارد زیرا شیء با وجودش دو تا نیست ولی سخن ما در اینجا در قضیه است نه خارج. بله در هلیات مرکبه در خارج هم این نسبت وجود دارد زیرا در الجسم ابیض، جسم یک موجود جوهری است و بیاض عرضی و این ها در خارج دو تا هستند.) وأن القضية السالبة مؤلفة من الموضوع والمحمول والنسبة الحكمية الإيجابية، ولا حكم فيها، (به هر حال علامه قائل هستند که قضایای سالبه مؤلف از موضوع، محمول و نسبت حکمیه ی ایجابیه است ولی حکمی در آنها وجود ندارد. باید توجه داشت که در آن اصلا حکم نیست.) لا أن فيها حكما عدميا، (نه اینکه در آن حکم به عدم باشد بلکه اصلا حکم نیست.) لأن الحكم جعل شئ شيئا، (زیرا حکم عبارت است از جعل چیزی برای چیزی) وسلب الحكم عدم جعله، لا جعل عدمه. (و سلب حکم به معنای عدم جعل حکم است نه جعل حکم به عدم.) (البته باید توجه داشت که ایشان این قول را منسوب به مشهور داده است قضیه ی سالبه از موضوع و محمول و نسبت حکمیه تشکیل شده است و حکم ندارد. نکته ی موجود در این کلام این است که حتی یک نفر هم قائل به این قول نیست بلکه همه می گویند که در قضایای سالبه حکم وجود دارد و مرحوم شهید مطهری هم همین را در پاورقی اصول فلسفه این نکته را تذکر داده است که این مسأله مخصوص علامه است و احدی به آن قائل نشده است. نکته ی دیگر این است که در قضیه ی سالبه حکم به عدم می کنیم نه اینکه عبارت باشد از عدم حکم به همین خاطر در تعریف حکم گفته اند که عبارت است از اثبات شیء لشیء او نفی شیء عنه بنا بر این ما در قضایای سالبه حکم به نفی شیء از شیئی می کنیم. زیرا این گونه نیست که من موضوع و محمول را تصور کنم و با هم بسنجم و رهایش کنم. اگر چنین این کار با شک سازگار است نه قضیه ی سلبیه.)
