< فهرست دروس

درس بدایة الحکمة استاد فیاضی

جلسه 84

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: تقسیم عوالم و تقسیم دیگری از علم
گفتیم علم تقسیم می شود به علم احساسی، خیالی و عقلی. در جایی که ادارک با حضور ماده انجام می شود را احساس می نامند مانند درک من از درخت هنگامی که آن را می بینم. اگر ارتباط با ماده قطع شود و حال آنکه صورت آن در من وجود دارد را تخیل می نامند و اگر علم عبارت از مفهومی باشد که نه ماده در آن است و نه آثار آن مانند مفهوم انسان آن را عقل می نامند.
حال که ادارک به این سه قسم تقسیم می شود علامت آن است که جهان نیز بر سه قسم تقسیم می شود:
جهان ماده که ما جزء آن هستیم و موجودات مادی در آن وجود دارند. برای احساس به اشیاء مادی احتیاج است.
جهانی که در آن ماده ای وجود ندارد ولی آثار و عوارض ماده وجود دارد. جایی که صورت خیالی من از آن عالم است. بنا بر این وقتی صورتی از درخت درک می کنم که تمام خصوصیات درخت در آن هست ولی ماده ی درخت در آن نیست این مربوط به این عالم می باشد. این عالم را عالم مثال و یا برزخ می نامند. برزخ یعنی چیزی که حد وسط بین دو چیز است زیرا عالم مثال وسط عالم ماده و عقل قرار گرفته است.
عالم سومی هم وجود دارد که عالم عقل نامیده می شود که معقولات من از آن عالم است بنا بر این، مفاهیمی که درک می کند از آن عالم نشئت می گیرد و در نتیجه من می فهمم.
البته یک مثال متصل هم داریم که بر خلاف مثال قبلی که مثال منفصل است و آن اینکه بعد از ارتباط با مثال حقیقی و داشتن صورت هایی از آن عالم حقیقی این قوه را پیدا می کنیم که صورت هایی را بسازیم. این صورت ها مربوط به عالم مثال نیست بلکه ساخته ی خود من است. این صور گاه صوری است شایسته و حق مانند صورت هایی که یک مهندس و یا یک نقاش تصور می کند و بعد آن را عملی می کند این صورت مخلوق خود فرد است و هر چند موجود است ولی در عالم مثال موجود نیست بلکه فرد با برخوردش به عالم مثال و داشتن صورت هایی از قبل ترکیب هایی ایجاد کرد و صورت جدیدی را خلق می کند و گاه صورت هایی است که شایسته نیست مانند تصوراتی که فرد از خودش درست می کند که هرگز در زندگی اش به درد نمی خورد مانند اتاقی پر از سکه و مانند آن.
دیگر اینکه این سه عالم که از راه علم به آنها رسیده ایم ترتّب طولی دارند یعنی اول عالم عقل قرار دارد و بعد مثال و بعد ماده. عالم عقل از همه بالاتر است زیرا موجوداتش هم از ماده مجرد هستند و هم از آثار ماده. ماده یک نوع نقص محسوب می شود و هر جا ماده باشد یعنی موجود مزبور ناقص است و می تواند کمالاتی داشته باشد که الآن ندارد. حتی آثار ماده را هم ندارد تا با عالم ماده شباهت داشته باشد.
بعد عالم مثال قرار دارد که هرچند ماده را ندارد ولی آثار ماده را دارد مانند شکل، حجم، رنگ و مانند آن.
بعد عالم ماده است که مرکز هر نوع شری که بر اثر تزاحم بوجود می آید و نوع نقصی در آنجا وجود دارد.

وتبين مما تقدم أيضا (از آنچه گفته شد که علم به سه قسم تقسیم می شود و هر یک از آنها جایی برای خود دارند روشن می شود که) أن الوجود ينقسم - من حيث التجرد عن المادة وعدمه - إلى ثلاثة عوالم كلية: (که هستی از لحاظ تجرد از ماده و عدم تجرد از ماده به سه عالم کلی تقسیم می شود.)
أحدها: عالم المادة والقوة. (عالم اول، عالم ماده است که آن را جهان ماده می نامند که همه ی انواع مادیات در آن قرار گرفته اند. عالم ماده همان عام قوه و پذیرش است) والثاني: عالم التجرد عن المادة دون آثارها - من الشكل والمقدار والوضع وغيرها -، (عالم دوم عالم مثال است که همان عالم تجرد از ماده است ولی آثار ماده را مانند شکل و مقدار و وضع (در آن دو موجود گاه روبروی هم هستند مانند اینکه در روایات است که اهل برزخ روبروی هم می نشینند و باهم سخن می گویند.) و امثال آن دارد.) ففيه الصور الجسمانية (در این عالم، صورت های جسمانی وجود دارد یعنی صورت نوعیه و صورت جسمیه ی افراد وجود دارد. صور جسمیه با جسم متفاوت است جسم عبارت از همان ماده است ولی صورت جسمیه یعنی صورت هایی که با آن جسم در ارتباط اند که همان صور نوعیه نامیده می شوند.) وأعراضها (اعراض همواره مربوط به صور نوعیه است در نتیجه این اعراض در عالم مثال وجود دارند.) وهيئاتها الكمالية (هیئت های کمالیه و شکل هایی که دارند هم وجود دارد.) من غير مادة تحمل القوة والانفعال، (با این فرق که در عالم مثال، ماده ای که حامل قوه و پذیرش باشد در آن وجود ندارد بنا بر این چیزی در آن از قوه به فعل نمی رسد.) ويسمى: (عالم المثال) (این عالم را عالم مثال می نامند که علم تخیلی در آن قرار دارد زیرا وقتی من چیزی را تخیل می کند این تخیل در عالم ماده نمی تواند باشد از این رو باید در جهان دیگری غیر از جهان ماده باشد که آن را عالم مثال می نامند.) و (البرزخ بين عالم العقل وعالم المادة). (و عالم برزخ می نامند زیرا بین عالم عقل و عالم ماده وجود دارد زیرا نه مجرد است و نه کاملا بی ارتباط به ماده) والثالث: عالم التجرد عن المادة وآثارها، (عالم سوم هم عالم مجرد بودن و منزه بودن از ماده است که نه ماده در آن راه دارد و نه آثار آن.) ويسمى: (عالم العقل). (و آن را عالم عقل می نامند. بنا بر این علم عقلی در این عالم وجود دارد.)
وقد قسموا عالم المثال إلى المثال الأعظم القائم بذاته، (و عالم مثال را تقسیم کرده اند به عالم مثال اعظم که جهانی است که قائم به خودش است و و تمامی صور جسمانی با همه ی اعراض و خصوصیاتش در آن وجود دارد.) والمثال الأصغر القائم بالنفس، (قسم دوم آن، عالم مثال اصغر است که همان جهان ذهن ماست) الذي تتصرف فيه النفس كيف تشاء (که نفس در آن هر گونه که بخواهد تصرف می کند و صورت هایی را درست می کند. این برخلاف عالم مثال اعظم است که تابع تصور من نیست بلکه واقعیت دارد مثلا صورت مثالی یک درخت در آن واقعا وجود دارد ولی در جهان مثال اصغر من هستم که در آن صوری را ایجاد می کند.) بحسب الدواعي المختلفة الحقة والجزافية، (که نفس به حسب نیازهای مختلف آن را ایجاد می کند و این صور گاه حقه است مانند مهندسی که صوری را می سازد و بر اساس آن ساختمانی را بیا می کند و گاه صور باطل و بی فایده است. در هر حال نفس که این صور را می سازد آن را بر اساس تصوراتی که از عالم مثال اعظم دارد می گیرد و بعد ترکیب می کند و صورتی جدیدی را ایجاد می کند. این صورت ها بالاخره در عالمی وجود دارد ولی عالم آن، عالم مثال اکبر نیست بلکه عالم مثال اصغر است.) فتأتي أحيانا بصور حقة صالحة وأحيانا بصور جزافية تعبث بها. (بنا بر این گاه صورت های حق و صالح را ایجاد می کند و گاه صورت های باطلی را ایجاد می کند که با آنها سرگرم می شود.) والعوالم الثلاثة المذكورة مترتبة طولا، (این سه عالم مذکور، ترتّب طولی دارند و در عرض هم نمی باشند.) فأعلاها مرتبة وأقواها وأقدمها وجودا وأقربها من المبدأ الأول (تعالى) عالم العقول المجردة، (آنی که از نظر مرتبه از همه بالاتر است و نیرومند تر و سابقه دار تر و از نظر وجود مقدم تر و به مبدأ اول که خداوند متعال است نزدیک تر است و اول آن خلق می شود و بعد عوالم دیگر، عالم عقول مجرده است.) لتمام فعليتها (علت مقدم بودنش این است که فعلیت در آن تام است و هیچ قوه ای در آن وجود ندارد بنا بر این مانند عالم ماده نیست) وتنزه ذواتها عن شوب المادة والقوة، (و حتی ذوات این عقول از آمیزه ی ماده و قوه منزه است) ويليه عالم المثال المتنزه عن المادة دون آثارها، (و بعد از آن عالم مثال قرار دارد که هرچند از ماده متنزه است ولی آثار ماده را دارد.) ويليه عالم المادة موطن كل نقص وشر، (و بعد از آن عالم ماده قرار دارد که محل هر نوع کمبود و شر است. یعنی اگر موجودات چیزی را از دست می دهند و یا به چیزی نمی رسند به سبب تزاحمی است که در عالم ماده وجود دارد. زیرا یکی می خواهد به کمال خودش برسد و ظرفیت برای رسیدن فرد دیگری به آن کمال وجود ندارد.) ولا يتعلق بما فيه علم إلا من جهة ما يحاذيه من المثال والعقل. (و به آنچه در عالم ماده است علم تعلق نمی گیرد (هر چند در احساس و تخیل وجود ماده شرط است) و آنچه علم به آن تعلق می گیرد به جهت آنی است که محاذی با شیء مادی است که همان مثال و عقل است. بنا بر این علم ما به درخت به سبب وجود صورت مثالی درخت است و درخت مادی، معلوم ما نیست الا بالعرض یعنی چیزی دیگری معلوم ماست و عالم ماده به سبب سنخیت و شباهت با آن بالعرض و مجازا معلوم نامیده می شود.)

فصل سوم در تقسیم علم به کلی و جزئی
این کلی و جزئی به معنای دیگری است غیر از آنچه قبلا خواندیم که کلی چیزی بود که فرض صدقش بر کثیرین ممتنع نیست و در جزئی ممتنع است.
کلی در این فصل به معنای چیزی است که تغییر نمی کند و علم کلی یعنی عملی که با تغییر معلوم بالعرض تغییر نمی کند. بنا بر این چه معلوم بالعرض باشد یا نباشد آن علم ثابت است. مانند علم بناء و مهندس به خانه ای که می سازد. او چون می داند تصویر خانه چیست آن را می سازد. بعد از آنکه خانه ساخته شد باز نقشه ی خانه در ذهن او هست و حتی اگر خانه خراب شود باز آن علم باقی است. این علم از راه معلوم بالعرض حاصل نشده است که اگر معلوم بالعرض تغییر کرد آن هم تغییر کند.
علم هایی که افراد به موجدات خارجی پیدا می کنند که از راه علت است نه از راه مشاهده و حس همه از این نوع علوم هستند. بنا بر این اگر منجمی محاسبه کند و بداند که در چه زمانی خسوف رخ می دهد این علم را کلی می نامند.
در مقابل آن، علم جزئی است که تابع معلوم بالعرض است مانند علم کسی که خسوف را می بیند و به آن علم می یابد. ساعت بعد که این گرفتی تمام شده است علم به خسوف تبدیل به علم دیگری می شود.
ممکن است کسی سؤال کند که با این بیان علم تغییر می کند و این همان حرکت است و یعنی اول قوه است و بعد به فعل می رسد و حال آنکه خودتان گفتید که علم، مجرد است و تغییر نمی کند.
جواب این است که علم تغییر پیدا نمی کند بلکه علم به تغییر ایجاد می شود. بنا بر این هنگام خسوف، صورتی نزد من حاضر است و وقتی تمام می شود صورت علمی دیگری نزد من ایجاد می شود و قبلی هم کما کان در ذهن من وجود دارد.
به بیان دیگر تغیّر هر چند متغیر است ولی در تغیرش ثابت است یعنی آن به آن عوض می شود و تغییر می یابد بنا بر این شیء از حیث ثباتش نزد من حاضر است یعنی علم هایی ثابت در من ایجاد می شود که از آن می فهمم که خارج، متغیر است.

الفصل الثالث ينقسم العلم انقساما آخر إلى كلي وجزئي (فصل سوم در این است که علم به تقسیم دیگری به کلی و جزئی تقسیم می شود و این کلی وجزئی اصطلاح دیگری است غیر از آنچه در فصل قبل خواندیم.) والمراد بالكلي ما لا يتغير بتغير المعلوم بالعرض، (علم کلی آن است که با تغییر معلوم بالعرض تغییر نمی کند. مراد از معلوم بالعرض همان خارج است که موجود مادی است.) كصورة البناء التي يتصورها البناء في نفسه ليبني عليها، (مانند صورت ساختمانی که بناء در نفس خودش تصور می کند تا ساختمان را بر اساس آن بناء کند.) فالصورة عنده على حالها قبل البناء، ومع البناء، وبعد البناء، وإن خرب وانهدم، (این صورت از ساختمان همچنان بدون تغییر باقی است و قبل از ساختمان و هنگام ساختن و بعد از آن باقی است و حتی اگر خانه خراب و منهدم شود.) ويسمى: (علم ما قبل الكثرة)، (و این علم را علم ما قبل الکثرة می نامند یعنی قبل از تحقق موجود مادی که مظهر کثرت است حاصل است.) والعلوم الحاصلة من طريق العلل كلية من هذا القبيل دائما، (علومی که از طریق علل حاصل می شوند همواره از این قسم کلی هستند یعنی ثابت می باشند) كعلم المنجم بأن القمر منخسف يوم كذا ساعة كذا إلى مدة كذا (مانند علم منجم به اینکه ماه در فلان روز و از فلان لحظه تا فلان مقدار دچار خسوف می شود.) يعود فيه الوضع السماوي بحيث يوجب حيلولة الأرض بينه وبين الشمس، (که در آن زمان وضع آسمان به گونه ای می شودکه زمین بین ماه و خورشید فاصله می شود. منجم از طریق محاسبات خاص خودش به آن علم می یابد و این علم ثابت است.) فعلمه ثابت على حاله قبل الخسوف، ومعه، وبعده. (بنا بر این علم او ثابت است چه قبل از خسوف باشد یا با خسوف و بعدش بر خلاف علم من که اگر ماه را در حال خسوف ببینم به آن علم دارم ولی بعد از آن علمم تبدیل به علم دیگری می شود.) والمراد بالجزئي ما يتغير بتغير المعلوم بالعرض، (علم جزئی آن است که با تغییر معلوم بالعرض تغییر می کند.) كما إذا علمنا من طريق الإبصار بحركة زيد، (مانند اینکه ما از طریق دیدن علم پیدا کنیم که زید در حال حرکت است.) ثم إذا وقف عن الحركة تغيرت الصورة العلمية من الحركة إلى السكون، (بنا بر این اگر او ازحرکت باز ایستد، صورت علمیه ی حرکت به سکون تغییر می کند.) ويسمى: (علم ما بعد الكثرة). (این علم را علم ما بعد الکثرة می گویند یعنی بعد از آنکه عالم کثرت که عالم ماده است محقق شد آن علم محقق می شود.)
فإن قلت: التغير لا يكون إلا بقوة سابقة، وحاملها المادة، (اگر اشکال شود که تغیّر حاصل نمی شود مگر به یک توان قبلی یعنی شیئی که تغییر می کند قبلا توان این را دارد که حالت دوم را پیدا کند و بعد که این توان او به فعلیت می رسد آن را تغییر می نامند. به بیان دیگر تغیّر معنا ندارد مگر اینکه قوه ای باشد تا به فعلیت برسد. حامل قوه هم ماده است یعنی تنها چیزی که استعداد قوه بودن را دارد همان ماده است.) ولازمه كون العلوم الجزئية مادية، لا مجردة. (بنا بر این اگر علم، تغیّر کند باید علم مادی باشد نه مجرد و حال آنکه ثابت کردیم که علم، مجرد است.)
قلنا: العلم بالتغير غير تغير العلم، (جواب این است که ما نحن فیه از باب علم به تغیّر است نه تغییر کردن علم. بنا بر این صورت قبلی از بین نمی رود و فقط صورت جدیدی در کنار آن اضافه می شود.) والمتغير ثابت في تغيره، لا متغير، (و متغیر در تغیرش ثابت است و متغیر نیست یعنی متغیر، همواره در تغییر است و تغیّر وصف ثابتی برای آن است.) وتعلق العلم به - أعني حضوره عند العالم - من حيث ثباته، لا تغيره، (و تعلق علم به آن شیء متغیر یعنی حضور آن شیء متغیر نزد عالم از حیث ثباتش است است نه از حیث تغیرش) وإلا لم يكن حاضرا، (و الا نمی توانست نزد عالم حاضر شود زیرا متغیر نمی تواند معلوم علم شود.) فلم يكن العلم حضور شئ لشئ، هذا خلف. (اگر حضور نداشته باشد پس علم هم نخواهد بود یعنی علم نباید عبارت باشد از حضور شیء لشیء و حال آنکه در تعریف گفتیم که علم، حضور شیء لشیء است و این خلف می باشد بنا بر این اگر چیزی در خارج متغیر است و نزد من حاضر می باشد از حیث ثباتش است نه تغیرش.)


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo