< فهرست دروس

درس بدایة الحکمة استاد فیاضی

جلسه 74

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: حرکت در مقولات
سخن در مسافت است که امر سیالی است که متحرک به آن متصف می شود و در نتیجه حرکت دارد. گفتیم این امر سیال به ناچار داخل در مقوله ای از مقولات است زیرا ممکن است و ماهیّت دارد و ماهیّت آن باید یکی از ده مقوله باشد. البته طرز انتزاع مقوله را سابقا توضیح دادیم.
سخن به اینجا رسید که حرکت در کدام مقولات می تواند واقع شود. گفتیم مشهور این است که چهار مقوله است که حرکت در آنها واقع می شود که عبارت بود از أین، کیف، کم و وضع. همچنین مشهور قائل بود که حرکت در غیر این چهار مورد وجود ندارد. یعنی در غیر این چهار تا امر سیالی نداریم که بتوان از هر حدی از حدود آن فعل و انفعالی یا متی و سایر مقولات را انتزاع کرد.
اما در فعل و انفعال حرکت نیست زیرا فعل و انفعال خودشان تدریجی اند زیرا فعل و انفعال عبارت است از هیئتی که حاصل می شود برای شیء مادامی که در چیزی تأثیر می کند یا تأثیر می پذیرد. وقتی چیزی تدریجی شد، حرکت در آن معنا ندارد زیرا حرکت عبارت است از امر سیالی که از امور آنی آن امر سیال که حدود آن می باشند حرکت انتزاع شوند بنا بر این فعل و انفعال چون تدریجی اند از حد شیء که امری ثابت و غیر تدریجی است قابل انتزاع نیستند.
به عبارت دیگر، حرکت در مقوله عبارت است از اینکه امر سیالی داشته باشیم که قابل انقسام به اقسامی باشد که بین آن اقسام مرز مشترکی به نام حد وجود داشته باشد که خودش زمان ندارد و آنّ نام دارد. (مانند نقطه در خط که خودش طول ندارد.) فعل و انفعال از امر آنی قابل انتزاع نیست زیرا در مفهوم آنها تدریج خوابیده است و باید از امر تدریجی انتزاع شود نه آنی. مثلا باید از آتشی که در طول پنج دقیقه گرم می کند یا از آبی که در طول پنج دقیقه دارد گرم می شود انتزاع شود.
در متی هم به همین بیان نمی توان حرکت را انتزاع کرد زیرا متی عبارت است از هیئتی که انتزاع می شود از انتساب شیء به زمان و حال آنکه زمان آمری آنی نیست.
اما حرکت در اضافه معنی ندارد زیرا اضافه صرفا امری است انتزاعی که از طرفین انتزاع می شود و خود وجود مستقلی ندارد. مثلا زید و عمروی هستند که هر کدام وجود مستقل دارند که از میان آنها اخوت انتزاع می شود که شیء مستقلی نیست و قائل به طرفین است و از ارتباط آن دو با هم انتزاع می شود. وقتی اضافه مستقلا ما بحذاء ندارد و مستقلا قابل اشاره و لحاظ نیست در نتیجه حکم مستقلی هم ندارد در نتیجه نمی توان گفت که اضافه حرکت می کند. بله اگر طرفین، حرکت کنند به تبع آنها اضافه هم حرکت کند مثلا اگر دو برادر حرکت کنند، اخوت که از آنها انتزاع می شود هم به تبع آنها حرکت می کند ولی این حرکت در مقوله ی اضافه نیست بلکه حقیقتا در عین آن دو نفر است.
وضعیت در ملک و جده هم همین است. ملک هیئتی است که حاصل می شود از احاطه ی محیط به محاط بنا بر این اگر محیط حرکت کند که به تبع آن محاط هم حرکت کند، آن هیئت حاصله هم بالتبع حرکت می کند. بنا بر این هیئت احاطه ی لباس بر زید حرکت نمی کند بلکه وقتی زید حرکت می کند و حرکت آن در مقوله ی أین است، این حرکت به هیئتی که حاصل است و به نام ملک می باشد سرایت هم تغییر می کند. بنا بر این ملک در ملکیت تغییر نمی کند.
اما در جوهر نیز گفته شده است که حرکت در آن محقق نیست زیرا هر حرکتی احتیاج به موضوع دارد که امری است ثابت که از اول تا آخر وجود دارد. بنا بر این حرکت در اعراض، دارای موضوع بود و موضوع آن جوهر بود که امری بود ثابت مانند جسم سیب که عرض آن مانند حجم و یا طعمش حرکت می کرد حال اگر قرار باشد حرکت در جوهر واقع شود معنای آن این است که امر سیالی ما روی جوهر برود در اینجا موضوعی وجود نخواهد داشت زیرا جوهر، موضوع ندارد و الا اگر قرار باشد دارای موضوع باشد این خلف در جوهر بودن است. حال که موضوع ندارد و حرکت هم نمی تواند بدون موضوع باشد پس در مقوله ی جوهر، حرکتی نیست.

قالوا: (ولا تقع حركة في باقي المقولات)، (مشهور (قبل از صدر المتاهلین) گفته اند که حرکت در باقی مقولات واقع نمی شود که عبارتند از:) وهي الفعل والإنفعال ومتى والإضافة والجدة والجوهر.
أما الفعل والانفعال: (اما در فعل و انفعال حرکت نیست) فإنه قد اخذ في مفهوميهما التدريج، (زیرا در معنای این دو تدریج اخذ شده است زیرا در معنای فعل می گویند هیئتی است که حاصل می شود از تأثیر مؤثر مادام یوثر، ما در مادام ظرفیه ی زمانیه است که از آن تدریج استفاده می شود.) فلا فرد آني الوجود لهما، (پس اینها فرد آنی الوجود ندارند زیرا امر تدریجی نمی تواند آنی باشد زیرا تدریج یعنی چیزی که در زمان است ولی (آن) فاقد زمان می باشد بنا بر این سر زمان است مانند نقطه که سر خط است و خودش طول ندارد.) ووقوع الحركة فيهما يقتضي الانقسام إلى أقسام آنية الوجود، (اگر قرار باشد که در فعل و انفعال حرکت باشد، باید موجودی که در آن حرکت واقع شده است به اقسامی تقسیم شود که آن اقسام اطراف و حدودی دارند که آنیة الوجود باشد تا از آن فعل و انفعال انتزاع شود) وليس لهما ذلك. (و حال آنکه فعل و انفعال اقسام آنیة الوجود ندارند)
وكذا الكلام في متى، (همین امر در متی نیز جاری است زیرا در آن تدریج خوابیده است) فإنه: (الهيأة الحاصلة من نسبة الشئ إلى الزمان)، (متی عبارت است از هیئتی که حاصل می شود از نسبت شیء به زمان) فهي تدريجية (بنا بر این امری است تدریجی زیرا زمان، تدریجی است و شیی که در ارتباط به آن است نمی تواند غیر تدریجی و آنیة الوجود باشد.) تنافي وقوع الحركة فيها المقتضية للانقسام إلى أقسام آنية الوجود. (تدریجی بودن در آن، منافات با وقوع حرکت در آن هیئت دارد زیرا حرکت اقتضاء می کند که شیء به آنیة الوجودهایی تقسیم شود که تدریجی نیستند.)
وأما الإضافة: (اما حرکت در اضافه وجود ندارد) فإنها انتزاعية تابعة لطرفيها، فلا تستقل بشئ، كالحركة، (زیرا اضافه ما بحذاء مستقل ندارد بلکه امری است انتزاعی و تابع دو طرف خودش است بنا بر این امر مستقلی نیست (به همین سبب می گویند که اضافه اضعف مقولات است به هر حال اضافه مانند عدم در عدم و ملکه امری است انتزاعی یعنی کوری، وجود ندارد بلکه از قابلیت انسان بر بینایی که الآن آن را ندارد این امر انتزاع می شود و ما بحذاء مستقل ندارد. بر این اساس برادری از دو برادر انتزاع می شود و خودش در خارج وجود مستقل ندارد.) بنا بر این اضافه که خودش امری انتزاعی است نمی تواند مستقل به چیزی مانند حرکت باشد. بله چون حرکت در دو طرف اضافه هست در اضافه هم به تبع آنها حرکت هست ولی این حرکت منتسب به اضافه نیست بلکه به طرفین اضافه می باشد.)
وكذا الجدة، (و همین طور است در جده که هیئتی است که حاصل می شود از احاطه ی محیط به محاط) فإن التغير فيها تابع لتغير موضوعها، (بنا بر این حرکت و تغیّر در جده به تبع تغیّر در موضوع جده است که طرفین آن است که همان محیط و محاط می باشند) كتغير النعل أو القدم عما كانتا عليه. (بنا بر این تغییر تدریجی یا در کفش است که محیط است یا قدم که محاط است که از حالی که داشتند تغییر می کنند)
وأما الجوهر: (اما جوهر حرکت نمی کند چون) فوقوع الحركة فيه يستلزم تحقق الحركة من غير موضوع ثابت، (وقوع حرکت در جوهر مستلزم این است که حرکت در غیر موضوع ثابت ایجاد شود زیرا حرکت احتیاج به موضوع دارد که باید امری ثابت باشد مانند حرکات عرضی که روی امر ثابتی به نام جوهر می آیند حال اگر حرکت در خود جوهر واقع شود معنایش این است که جوهر، حرکت کند. اینجاست که این حرکت موضوع ثابت ندارد.) وقد تقدم أن تحقق الحركة موقوف على موضوع ثابت (و در فصل ششم از همین مرحله گفتیم که تحقق حرکت موقوف است بر اینکه موضوع ثابتی وجود داشته باشد.) باق ما دامت الحركة. (که آن امر ثابت ما دامی که حرکت وجود دارد ثابت و بدون تغییر باقی بماند.)

فصل یازدهم: بررسی قول مشهور
آنچه گفته شد نظر فلاسفه تا قبل از صدر المتالهین بود ولی او این نکته را ثابت کرد که نه تنها اعراض، حرکت می کنند بلکه جوهر هم حرکت می کند و تغییر می کند یعنی امر سیالی هست جوهری که قابل تقسیم به اقسامی است که از هر حدی از حدودش نوعی از جوهر یا فردی از مقوله ی جوهر انتزاع می شود.
حال ایشان باید ابتدا ادعای خود را ثابت کند و بعد باید اشکالات مشهور را حل کند.
ایشان برای استدلال به حرکت در جوهر به اموری استدلال کرده است که واضح ترین آن امور دلیلی است که دو مقدمه دارد. مدعی این است که حرکت وقتی در اعراض است حتما در جوهر هم باید باشد.
اما اینکه حرکت در اعراض است از واضحات است و همه حتی مشهور آن را قبول دارند.
اما اثبات ملازمه که در جوهر هم باید حرکت وجود داشته باشد به دو مقدمه احتیاج دارد:
مقدمه ی اول این است که اعراض معلول جوهر می باشند زیرا قبلا گفتیم که اعراض و آثار مختلفی که در اجسام است مبدأ و عاملی می خواهد که موجب آن می شود یعنی عاملی هست که موجب می شود که آن شیء آن بو و طعم و رنگ را دارد و آن شیء چیز دیگری. (این را در اثبات صور نوعیه مطرح کردیم) گفتیم که هیولی نمی تواند مبدأ این آثار باشد زیرا هیولی و ماده قوه ی محض است و نمی تواند منشأ آثار باشد. مضافا بر اینکه، ماده در همه اجسام یکسان است و اگر ماده یکسان است و ذو اثر باشد باید آثار همه ی اجسام یکسان باشد. صورت، جسم که همان حجم و طول و عرض و عمق داشتن است نیز نمی تواند منشأ آثار باشد و الا آثار همه باید یکی بود زیرا همه جسم و طول و عرض و عمق دارند.
بنا بر این باید یک امر جوهری دیگری در اجسام باشد که او منشأ این آثار است و آن صورت نوعیه می باشد. بنا بر این اگر این شیء این رنگ خاص را دارد به سبب این است که صورت نوعیه ی سیب را دارد. این صورت نوعیه، فاعل و مبدأ برای این عرض و سایر اعراض است. بنا بر این اعراض به جواهر مستند است.
مقدمه ی دوم این است که در دو فصل قبل گفتیم که فاعل قریب هر متغیری باید خودش متغیر باشد اگر رنگ سیب به تدریج عوض می شود علامت آن است که صورت نوعیه ی آن در حال تغییر است که در نتیجه ی آن عرض هم عوض می شود. اگر عامل هست و به قوت خودش باقی و ثابت باشد دیگر عاملی نیست که موجب عوض شدن عرض آن شود.

الفصل الحادي عشر في تعقيب ما مر في الفصل السابق (فصل یازدهم در تعقیب و بررسی آنچه در فصل گذشته گفته ایم.)
ذهب صدر المتألهين (رحمه الله) إلى وقوع الحركة في مقولة الجوهر، (صدر المتالهین قائل به وقوع حرکت در مقوله ی جوهر شده است یعنی امر جوهری سیال داریم که از هر حدی از حدود آن فرد یا نوعی از مقوله ی جوهر انتزاع می شود.) واستدل عليه بأمور أوضحها: (برای این امر دلیل هایی آوردند که واضح ترین آنها عبارت است از اینکه) أن وقوع الحركة في المقولات الأربع العرضية (واقع شدن حرکت در مقولات چهارگانه ی عرضی) يقضي بوقوعها في مقولة الجوهر، (حکم می کند به وقوع حرکت در مقوله ی جوهر یعنی حرکت اعراض مستلزم حرکت در جوهر است.) لأن الأعراض تابعة للجواهر مستندة إليها استناد الفعل إلى فاعله، (مقدمه ی اولی این است که اعراض تابع جوهر است و این تبعیت مانند لباسی نیست که بر تن زید است که زید مستقل و لباسش هم مستقل است بلکه این تبعیت از باب این است که اعراض به جوهر استناد دارد و این استناد مانند استناد معلول به علت است.) فالأفعال الجسمانية مستندة إلى الطبائع والصور النوعية، (بنا بر این افعال جسمانیه، مستند به طبائع و صور نوعیه اند که مربوط به اجسام است. (صور نوعیه عطف تفسیر طبائع است. بنا بر این اینکه این سیب این بو را می دهد به سبب صورت نوعیه ی سیبی است که با صورت نوعیه ی گلابی فرق دارد.) وهي الأسباب القريبة لها، (و صورت نوعیه علل قریب برای آن اعراض می باشند. بله همه چیز را خداوند خلق می کند ولی اینها واسطه ی فیض هستند یعنی این جوهر را با چند واسطه خلق می کند و آن جواهر این اثرات را دارند که اعراض را تغییر می دهند.) وقد تقدم أن السبب القريب للحركة أمر تدريجي كمثلها، (مقدمه ی دوم این است که همانگونه که در سابق در فصل هفتم گفتیم سبب قریب برای حرکت باید مانند حرکت، امری تدریجی باشد. امری ثابت نمی تواند علت برای حرکت باشد که متغیر است.) فالطبائع والصور النوعية في الأجسام المتحركة في الكم والكيف والأين والوضع متغيرة سيالة الوجود كأعراضها، (از این دو مقدمه نتیجه می گیریم که طبایع و صور نوعیه ای که در اجسامی که در کم و کیف و أین و وضع شأن تغییر می کنند خودشان مانند اعراضشان متغیر و و وجود روان و سیال دارند) ولولا ذلك (و اگر چنین نباشد) لم يتحقق سبب لشئ من هذه الحركات. (علتی در عالم برای هیچ یک از این حرکات عرضی متحقق نخواهد شد.)

اشکال اولی که به این دلیل می شود این است که جوهر که متغیر است معلول چه چیزی است؟ چگونه این جوهر می تواند معلول عقل مجرد و یا خداوند باشد که اموری ثابت هستند. عقل مجرد فعل محض است و حرکت چون خروج از قوه به فعل است در عقل محض و خداوند وجود ندارد.
جواب این است که حرکت، ذاتی امر جوهری است و این را سابقا هم توضیح دادیم و گفتیم جوهر این گونه نیست که خودش یک چیزی باشد و حرکت نعت و وصف زائد بر آن باشد. یعنی خلقت جوهر به گونه ای است که حدود و اجزاء آن همه یک جا خلق نیست. بنا بر این خداوند چیزی را حرکت نمی دهد بلکه چیزی را ایجاد می کند که ذاتا متحرک است.
اشکال دوم: ما همین جواب را در خود اعراض می زنیم و می گوییم مبدأ اعراض جوهر است و جوهر هم ثابت است و این تغیّر ذاتی عرض است. بنا بر این چون تغیّر عرض ذاتی است دیگر احتیاج به علت ندارد. بنا بر این می توان قائل به عدم حرکت در جوهر شد.
جواب این است که عرض وجود لنفسه ندارد بلکه وجودش فی نفسه عین وجودش لغیره است. یعنی عرض از آثار یک شیء دیگر است و چون چیز مستقلی نیست نمی توان گفت که ذاتی اش تغییر است.

وأورد عليه: (بر دلیلی که صدر المتالهین آورده است اشکال شده است که) أنا ننقل الكلام إلى الطبيعة المتجددة، (که ما سخن را به همان طبیعتی که متجدد است و آنا فآنا نو می شود منتقل می کنیم و می گوییم:) كيف صدرت عن المبدأ الثابت وهي متجددة ؟ ! (که چگونه این امر که متغیر است از مبدأی مانند عقل اول یا خداوند صادر شده است و حال آنکه آنها ثابت اند.) وأجيب عنه: (و جواب داده شده است به اینکه) بان الحرکة لما کانت فی جوهرها فالتغير والتجدد ذاتي لها، (از آنجا که حرکت در نهاد و ذات طبیعت است پس تغیّر و آن به آن نو شدن ذاتی برای آن است.) والذاتي لا يعلل، (و ذاتی شیء احتیاج به علت ندارد و خاصیت دیگر آن این است که برهان نمی خواهد.) فالجاعل إنما جعل المتجدد، لا أنه جعل المتجدد متجددا. (بنا بر این فاعل و خالق، خلق کرده است چیزی که متجدد است نه اینکه به متجدد حرکت و تجدد داده باشد. این نکته در همه ی ذاتیات به همین شکل است یعنی خداوند انسان را موجود می کند نه اینکه انسان را حیوان و ناطق کند. به این معنا که انسان را خلق نمی کند و بعد حیوان و ناطق را به آن بدهد. زیرا حیوان و ناطق بودن ذاتی آن است. همچنین اینکه خداوند جسم را دارای ابعاد می کند یعنی ذو ابعاد خلق می کند نه اینکه اول جسم را خلق کند و بعد ابعاد سه گانه را به آن بدهد.)
وأورد عليه: (اشکال دوم این است که) أنا نوجه استناد الأعراض المتجددة إلى الطبيعة بهذا الوجه بعينه، (ما توجیه می کنیم استناد اعراض متغیر به طبیعت را به همین وجه که شما گفتید. یعنی اینکه اعراض متغیر به طبیعت مستند هستند به همان گونه است که شما گفتید) من غير حاجة إلى جعل الطبيعة متجددة، (بدون اینکه احتیاج داشته باشیم بگوییم طبیعت حرکت می کند. بنا بر این می گوییم طبیعت ثابت است و اعراض که حرکت می کنند به سبب ذاتشان است.) فالتجدد ذاتي للعرض المتجدد، (بنا بر این تجدد ذاتی عرضی است که متجدد است و نو می شود.) والطبيعة جعلت العرض المتجدد، ولم تجعل المتجدد متجددا. (و طبیعت این اعراض را به شکل متجدد خلق کرده اند نه اینکه اول خلق کرده باشد و بعد آن را آن به آن نو کند.) وأجيب عنه: (و جواب داده شده است.) بأن الأعراض مستندة في وجودها إلى الجوهر وتابعة له، (اعراض در وجود خودشان به جوهر مستند هستند و تابع جوهر هستند و وجودشان لغیره است. یعنی خودشان روی موضوع دیگری هستند) فالذاتية لابد أن تتم في الجواهر. (بنا بر این ذاتی بودن یک چیز فقط در جواهر تمام می شود نه در اعراضی که مستقل نیستند و تابع جوهر می باشد. چیزی که تابع است نمی تواند ذاتی داشته باشد.)


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo