موضوع: ارتباط متغیر با ثابت، مسافت در حرکت
بحث در این است که حرکت به شش چیز احتیاج دارد و سخن در فاعل حرکت که همان محرک است می باشد که گفتیم محرک، خودش باید متحرک باشد و الا اگر ثابت باشد آنچه ایجاد می کند ثابت و غیر تدریجی خواهد بود و حال آنکه حرکت امری است متغیر و تدریجی.
در اینجا سؤالی پیش می آید و آن اینکه: ما قائلیم که سلسله ی علل به خداوند متعال ختم می شود و بالاتر از او علتی نیست و هیچ چیز هم وجود که خارج از حیطه ی قدرت او باشد و مخلوق او نباشد. این اعتقاد با قول به اینکه فاعل حرکت خودش باید متحرک باشد چگونه قابل جمع است زیرا خداوند ثابت و غیر متحرک است.
به عبارت دیگر گفتیم که فاعل قریب باید متحرک باشد، واضح است که این فاعل قریب چون واجب الوجود نیست و ممکن است خودش علتی می خواهد و علت آن هم باید متحرک باشد و هکذا تا به باری تعالی می رسد ولی خداوند متحرک نیست.
سه فرض در جواب می تواند ارائه شود:
اول اینکه بگوییم که این حرکت که خودش علت است معلول معلول خودش است یعنی الف، معلول باء است و باء هم معلول الف است. واضح است که این جواب صحیح نیست زیرا به دور می انجامد
دوم اینکه حرکت، فاعلی متحرک دارد که متحرک است و آن فاعل هم فاعلی متحرک دارد تا بی نهایت. این هم تسلسل است و باطل می باشد.
سوم اینکه تا بی نهایت این سلسله ادامه ندارد بلکه به جایی ختم می شود که همان خداوند است که در نتیجه خداوند هم باید متغیر باشد زیرا قواعد عقلی قابل استثناء نیست در نتیجه نمی توانیم بگوییم حکم فوق در مورد خداوند استثناء خورده است. در حکم عقلی اگر یک بار تخصیص وارد شود علامت آن است که این حکم از ابتدا صحیح نبوده است.
نتیجه اینکه اگر قاعده ی لزوم متحرک بودن فاعل حرکت صحیح باشد یا به تسلسل می انجامد یا دور و یا قول به اینکه خداوند هم باید متغیر باشد که محال است زیرا حرکت برای رسیدن به کمال است و حال آنکه خداوند کمال محض است. حال که همه ی این فروض باطل است پس قاعده ی فوق باطل می باشد.

الفصل الثامن في ارتباط المتغير بالثابت (فصل هشتم در پیوند متغیر به ثابت)
ربما قيل: (از کلام ما در فصل گذشته اشکالی ممکن است مطرح شود و آن اینکه) إن وجوب استناد المتغير المتجدد إلى علة متغيرة متجددة مثله، (اینکه واجب است معلول متغیر و متجدد که همان حرکت است به علتی مستند باشد که مانند خودش متغیر و متجدد است،) يوجب استناد علته المتغيرة المتجددة أيضا إلى مثلها في التغير والتجدد، (موجب می شود که علت مزبور که متغیر و متجدد می باشد مستند باشد به مثل خودش یعنی فاعلی که آن هم متغیر و متجدد باشد.) وهلم جرا، (و هکذا این سلسله ادامه می یابد.) ويستلزم ذلك إما التسلسل (و این مستلزم تسلسل است) أو الدور (یا دور به این گونه که حرکت اول معلول باء باشد و باء معلول الف باشد.) أو التغير في المبدأ الأول (تعالى عن ذلك). (یا اینکه بگوییم که مبدأ اول که خداوند است هم باید متغیر باشد و خداوند از تغیّر منزه است. در نتیجه تغیّر که در خداوند محال است و از آن سو دور و تسلسل هم باطل است نتیجه اینکه قاعده ی مزبور که فاعل حرکت باید متحرک باشد هم باطل است.)

جواب داده شده است که بعضی از حرکت ها هست که به علت احتیاج دارند و علت آنها هم باید مانند خود حرکت متغیر باشد ولی این سلسله قبل از اینکه به خداوند ختم شود به جای دیگری ختم می شود و آن اینکه اگر این جسم حرکت می کند این حرکت های عرضی معلول جوهر خود جسم است. بنا بر این اشکال فوق فقط با حرکت جوهریه جواب داده می شود.
ما در سابق جوهر را از این راه اثبات کردیم که چون اجسام آثار و اعراض مختلف دارند پس هر جسمی باید امری جوهری داشته باشد که مختص خود آن است که نام آن صورت نوعیه است.
در سابق گفتیم که همه ی اجسام در ماده مشترکند یعنی همه ماده دارند همچنین همه صورت جسمیه دارند یعنی حجم و طول و عرض و عمق دارند. ولی چون آثار مشترکی ندارند از یکدیگر متمایز می شوند. آثاری مانند رنگ، طعم، حجم خاص، نامی بودن، شکل خاص و موارد بسیار دیگر. این خواص و آثار نمی تواند مستند به ماده باشد زیرا ماده هنر فعالیت ندارد و فقط می تواند چیزی را بپذیرد و قبول کند. از آن سو ماده در همه جا مشترک است و اگر قرار بود ماده مبدأ برای آثار مختلف باشد باید آثار مختلف در همه جا یکسان باشد. این خواص نمی تواند مستند به صورت نوعیه که جسم بودن است باشد و الا همه می بایست آثار یکسانی داشته باشند زیرا همه جسم دارند. بنا بر این علاوه بر ماده و صورت جسمه که هر کدام یک جوهر هستند یک امر جوهری دیگری هم در هر جسمی وجود دارد که عبارت است از صورت نوعیه. صورت نوعیه اجسام را تنویع می کند و به انواع مختلف تقسیم می کند و اثرهای مختلف را به وجود می آورد. بنا بر این فاعل قریب اعراض همان جوهر می باشد.
بنا بر این جوهر سیب متغیر است که موجب می شود رنگ آن که عرض است متحرک باشد. یعنی جوهر سیب است که آنا فآنا نو می شود و در نتیجه مزه اش تغییر می کند.
اما حرکت جوهر: جوهر که متغیر است احتیاج به فاعل ندارد زیرا حرکت جوهری به این معنا است که در جوهر و ذات این شیء تغییر وجود دارد. بنا بر این تغییر ذاتی آن است و احتیاج به علت ندارد کما اینکه حاجی می گوید: ذاتی شیء لم یکن معللا یعنی لازم نیست که خداوند جسم را خلق کند و بعد طول و عرض و عمق به آن دهد زیرا ایجاد جسم به معنای ایجاد ابعاد سه گانه ی آن است. ذاتیات شیء به ایجاد خود شیء ایجاد می شوند. کما اینکه خداوند مثلا در خلق زردآلو آول آن را خلق نمی کند تا بعد زردش کند بلکه خلقت آن با رنگ یکی است. زرد بودن ذاتی زردآلو است و اگر قرار بود اول خلق شود و بعد زرد شود دیگر زرد بودن ذاتی آن نبود این همان است که ابو علی سینا می گوید: ما جعل الله المشمشة مشمشة و لکن اوجدها (یعنی خداوند زردآلو را خلق کرد با تمام صفاتش نه اینکه اول آن را خلق کند و بعد تبدیل به زردآلو کند.)
به هر حال، وجود مادی مزبور که وجودی ناقص است ذاتش با حرکت عجین است زیرا ذات آن به گونه ای است که نمی تواند همه ی کمالات را با هم داشته باشد بلکه باید حرکت کند تا به کمال برسد.

وأجيب (و جواب داده شده است به اینکه): بأن التجدد والتغير ينتهي إلى جوهر متحرك بجوهره، (تجدد و تغیری که در حرکت های عرضی می بینیم به جوهری ختم می شود که فاعل این حرکت ها است و خودش ذاتا متحرک است. ) فيكون التجدد ذاتيا له، (و تغییر و دگرگونی ذاتی آن است.) فيصح استناده إلى علة ثابتة توجد ذاته، (در نتیجه صحیح است جوهر را مستند کنیم به علت تابتی که در ذات جوهر را به وجود می آید از این رو چون ذاتی آن است دیگر لازم نیست که حرکت را به آن بدهد زیرا ذاتی شیء احتیاج به علت ندارد.) لأن ايجاد ذاته عين إيجاد تجدده. (زیرا ایجاد کردن ذات جوهر عین ایجاد تجدد است و تجدد آن، دیگر ایجاد مجددی نمی خواهد کما اینکه ایجاد کردن جسم عین طول و عرض و عمق داشتن است زیرا ابعاد ثلاثه ذاتی جسم است. بنا بر این در ما نحن فیه حرکت داریم ولی محرک نداریم.)

فصل نهم: مسافت
گفتیم هر حرکتی به شش چیز احتیاج دارد و اکنون سخن در پنجمین امر است که مسافت می باشد. مسافت چیزی است که متحرک به آن متلبس می شود.
سابقا هم گفتیم که مسافت در حرکت به معنای فاصله نیست بلکه به معنای امر متصلی است که یک حد آن قوه بودن است و حد دیگر آن فعلیت می باشد. اجزای مسافت وهمی است و الا خودش یک واحد متصل است البته با واحدهای متصل دیگر مانند سطح، حجم و خط فرق دارد و آن اینکه اجزای فرضی این سه با هم مجتمع اند ولی حرکت غیر قار می باشد.
همچنین وقتی می گوییم که حرکت یک قار غیر متصل است معنایش این است که توقفی ندارد بنا بر این اگر توقفی در میان حرکت باشد معنایش این است که ما دو حرکت جداگانه داریم مانند اینکه انسان که راه می رود هر بار که گامش را بر زمین می گذارد و پایش ساکن می شود یک حرکت جداگانه محقق می شود این سکون ممکن است در یک آن محقق شود.
بنا بر این مسافت همان امر سیالی است که حرکت روی آن واقع می شود. گاه أین در امر سیال، مکان است بنا بر این وقتی سنگی که حرکت می کند تا متوقف شود این حرکت را در مکانی طی می کند این مکان که همان أین است یک امر سیالی است که مسافت نام دارد.
هکذا سیبی که کوچک است و بعد بزرگ می شود حجمی دارد که تغییر می کند وقتی به حجم نهایی خود رسیده است مسافت آن همان تغییر حجم آن است.
نکته ی بعدی این است که این امر سیال ممکن الوجود است نه واجب و هر ممکنی ماهیّت دارد. داشتن ماهیّت به این معنا است که یکی از مقولات ده گانه باید وجود داشته باشد (یک جوهر و نه عرض). بنا بر این باید یک ماهیّتی از این امر سیال انتزاع شود.
مشکلی که ایجاد می شود این است که ماهیّت تغییر نمی کند و مجدد نمی شود ولی موجودی که حرکت می کند متغیر است.
جواب این است که آن موجود متحرک سیال قابل انقسام است و هر جای آن را که انگشت بگذاریم می شود مرز مشترک که امری است که با وحدت خود مبدأ برای دو جزء فرضی است و منتها برای آن دو و مبدأ برای یکی و منتها برای دیگری می تواند باشد. مثلا نقطه در میان اجزاء خط، مرز مشترک است این نقطه می تواند مبدأ برای دو طرف باشد و می تواند منتهای برای همان دو خط باشد و می تواند نقطه برای شروع یکی و منتهی برای دیگری باشد.
در ما نحن فیه هم هر جا که در حرکت تصور شود مرز مشترک و حدی در آن امر سیال می شود و از همان حد می توانیم یک مقوله و ماهیّتی انتزاع کنیم به این گونه که مثلا الآن حجمی است که پنج سانتی متر مکعب دارد ولی در آن قبل کمی کمتر از این مقدار حجم داشت و آن بعد کمی بیشتر دارد. هر یک از این حدها آثار خاص خودش را دارد زیرا حجم خاصی دارد که دیگری آن را ندارد.
نتیجه اینکه ماهیّت تغییر نمی کند بلکه آن وجود است که تغییر می کند و ماهیّت هم که از آن قابل انفصال نیست از هر حد از آن حرکت که تصور می شود انتزاع می شود و ماهیّت هر حد با دیگری فرق دارد.

الفصل التاسع في المسافة التي يقطعها المتحرك بالحركة (فصل نهم در مسافتی است که متحرکت با حرکتش آن را می پیماید. اگر متحرک در أین حرکت کند همان أین را می پیماید و اگر در حجم حرکت کند آن را می پیماید و اگر در جوهر حرکت کند همان را می پیماید.)
مسافة الحركة هي: (الوجود المتصل السيال الذي يجري على الموضوع المتحرك) (مسافت حرکت همان حقیقت حرکت است که عبارت است از وجود متصل (بر خلاف عقیده ی بعضی که می گویند حرکت متشکل از وجودات ثابتی است که آن به آن موجود و معدوم می شود مانند فیلم سینمایی که حاصل از عکس های ثابت است که چون پشت سر هم سریعا می آید و می رود متحرک به نظر می آید.) و سیال است که جاری می شود روی موضوع متحرک (موضوع متحرک مانند سیب است که حرکت روی آن آمده است)) وينتزع منه لا محالة مقولة من المقولات، (و از این وجود متصل سیال ناچارا (چون ممکن است) ماهیّتی انتزاع می شود که یکی از مقولات ده گانه است. ) لكن لا من حيث إنه متصل واحد متغير، (ولی ماهیّت از این حیث انتزاع نمی شود که این وجود، وجودی متصل واحد و متغیر است یعنی نه از این باب که این موجود از اول تا آخر یک وجود است و در عین حال دارای تغییر است.) فإن لازمه وقوع التشكيك في الماهية، وهو محال، (چرا که لازمه ی آن این است که ماهیّت آن تغییر می کند و حال آنها ماهیّت هرگز تغییر نمی کند زیرا ماهیّت خواص خاص خود را دارد که اگر تغییر کند تبدیل به ماهیّت دیگری می شود.) بل من حيث إنه منقسم إلى أقسام آنية الوجود، (بلکه ماهیّت از این حیث انتزاع می شود که وجود منقسم به اقسامی است که آنی الوجود می باشند. البته مخفی نماند که سابقا گفتیم که حرکت هر قدر که تقسیم شود باز به آنّ منتهی نمی شود زیرا همان جزء ریز هم حرکت دارد. از این رو در این عبارت مسامحه ای وجود دارد بلکه باید گفت که تقسیم می شود به اقسامی که طرف دارد و آن طرف آنی است و مقوله از آن طرف که حد است انتزاع می شود.) كل قسم منه نوع من أنواع المقولة مبائن لغيره، (که هر قسمی از آن اقسام، نوعی از انواع مقوله است که با غیر خودش مباین است.) كنمو الجسم مثلا، (مانند جسمی که رشد می کند) فإنه حركة منه في الكم، (این نمو حرکتی از آن در کم است) يرد عليه في كل آن من آنات الحركة نوع من أنواع الكم المتصل (که در هر آن از آنات حرکت نوعی از انواع کم متصل بر آن جسم وارد می شود.) مبائن للنوع الذي ورد عليه في الآن السابق (که با آن نوعی که در آن سابق بر آن وارد شده بود فرق دارد) والنوع الذي سيرد عليه في اللاحق. (و فرق دارد با نوعی که در آن لاحق بر آن وارد می شود.) فمعنى حركة الشئ في المقولة أن يرد على الموضوع في كل آن نوع من أنواع المقولة (پس معنای حرکت شیء در مقوله که همان مسافت است این است که وارد شود بر موضوع حرکت که متحرک است (که امری ثابت است) در هر آن نوعیاز انواع مقوله وارد شود) مبائن للنوع الذي يرد عليه في آن غيره. (که مباین است با نوعی که در آن دیگر وارد می شود. البته اینها در جایی است که واقعا نوع، متفاوت باشد ولی بعد از آن که حرکت جوهری اثبات شد می گوییم که هر جسمی حتی اگر نوع جسمش عوض نشود ولی حجم الآن با حجم بعدی آن فرق دارد. در این صورت نوع دیگری در آن بعدی بر آن وارد نشده است. بر این اساس علامه در نهایه این عبارت را اصلاح کرده می فرماید: در هر آن، نوعی از انواع مقوله یا فردی از افراد مقوله یا صنفی از اصناف مقوله که با قبلی فرق دارد بر آن وارد می شود. بنا بر این اختلاف همواره نوعی نیست. اختلاف نوعی در بزرگ و کوچک شدن و تکامل است ولی در سنگی که در یک گوشه افتاده است طبق حرکت جوهری، جوهرش در حرکت است و حتی اعراض آن هم در تغییر است ولی در هر آن، فردی جدید غیر از فرد قبلی پیدا می کند.)