موضوع: اشکالات وارده بر وجود ذهنی

صدر المتالهین در جواب از اشکال اول و دومی که در وجود ذهنی مطرح بود فرموده بود: آن صورتی که در ذهن است از هر مقوله ای که باشد، آن مقوله هرچند بر آن حمل می شود و صدق می کند ولی این مقدار کافی نیست که آن صورت ذهنی داخل در آن مقوله باشد. علاوه بر آن باید آثار آن مقوله نیز در آن شیء موجود باشد. بنا بر این اگر جوهری را در ذهن تصور کردیم، هر چند مفهوم جوهر در ذهن وارد می شود و به حمل اولی به آن جوهر می گویند، ولی مفهوم موجود در ذهن آثار جوهر را ندارد بنا بر این به حمل شایع تحت مقوله ی جوهر مندرج نیست.

بنا بر این وقتی آنچه در ذهن است مفهومی بیش نیست تحت هیچ مقوله ای مندرج نمی باشد. با این حال همین مفهوم، کیفیتی برای نفس است که بر نفس عارض می شود. این مفهوم گاه ملکه است و گاه حال و وقتی ایجاد می شود وصفی را برای نفس ایجاد می کند زیرا وقتی ایجاد می شود نفس، به علم متصف می شود. بنا بر این مفهوم، نوعی علم است و کیفی نفسانی می باشد زیرا عرضی است که بر نفس قائم شده است و نه قبول نسبت می کند و نه قبول قسمت. وقتی تعریف کیف بر آن صادق است بنا بر این کیف نفسانی می شود. این در حالی است که از جهت وجود ذهنی، داخل تحت هیچ مقوله ای نبود و حتی کیف هم نبود.

البته آن مفهوم ذهنی را می توان بالعرض کیف نامید و آن به سبب آن است که آن مفهوم دو جنبه دارد: در یک جنبه کیف است و در جنبه ی دیگر هیچ چیزی نیست. و از آنجا که این دو جنبه به یک چیز موجود است حکم یک جنبه به جنبه ی دیگری می تواند مجازا سرایت کند و می توان به آن بالعرض کیف گفت.

حاجی در منظومه وقتی این فرمایش از صدر المتالهین را تقریر می کند و اشکالات مختلفی بر آن وارد کرده و سپس از آن اشکالات جواب داده است در آخر می فرماید: بعد از همه ی این حرف ها نمی توانم حکم کنم که علم، کیف باشد.

علامه در اینجا می فرماید: می فرماید: با این بیان که از صدر المتالهین نقل کردیم، اشکال حاجی دفع می شود.

اشکال حاجی عبارت است از اینکه وجود صورت و ظهورش برای نفس موجب نمی شود که به نفس چیزی ضمیمه شود. این در حالی است که کیف، به چیزی ضمیمه می شود.

این نکته احتیاج به توضیح دارد و آن اینکه، محمولات و چیزی که بر موضوع حمل می شود بر دو قسمند:

بعضی خارج محمول اند یعنی از داخل خود موضوع استخراج می شود و از درون موضوع بیرون می آید و موضوع بدون اینکه چیزی به آن ضمیمه می شود محمول را می رساند مانند زید شیء یا زید موجود که شیئیت و وجود از درون موضوع بیرون می آید. زیرا شیئیت چیزی نیست که بر انسان عارض شود یعنی انسان چیزی و شیئیت آن چیز دیگری باشد.

و بعضی محمول بالضمیمه اند یعنی محمول احتیاج دارد که به موضوع چیزی ضمیمه شده باشد تا بتواند بر آن موضوع حمل شود. مانند الجسم ابیض که جسم بما هو جسم کافی نیست که ابیض بر آن حمل شود زیرا در حقیقت جسم، بیاض نخوابیده است. باید به جسم چیزی به نام بیاض ضمیمه شود تا بتوان گفت: جسم ابیض است.

با این مقدمه، حاجی می گوید که کیف محمول بالضمیمه است و اول باید عرضی به موضوع ضمیمه شود تا کیف بتواند بر موضوع حمل شود.

در ما نحن فیه هم علم، وقتی کیف است باید اول به نفس چیزی اضافه و ضمیمه شود تا بعد علم بر آن حمل شود.

حال اگر صورت ذهنی را در نظر بگیریم می گوییم: یقینا وجود خارجی در آن نیست و آنی که در ذهن است صرفا ماهیت اشیاء است نه خود اشیاء. حتی اگر چیز مجردی را تصور کنیم خود مجرد نمی تواند در مادی بگنجد بلکه ماهیت آن در ذهن می آید.

ماهیت خودش کیف نیست زیرا ماهیتی که در ذهن است عین ماهیتی است که در خارج است به این معنا که اگر ماهیت خارجه جوهر است آنی که به ذهن می آید نیز جوهر است و هکذا اگر آن ماهیت که در خارج است کم است آنی که در ذهن است نیز کم است زیرا ماهیت هر چیزی بعینه وارد ذهن می شود.

حال در ذهن، بجز ماهیت و وجود ذهنی چیز دیگری وجود ندارد.

نتیجه اینکه آنی که در ذهن است از نظر ماهیت کیف نیست و از نظر وجود هم کیف نمی باشد. بنا بر این کیفی که از آن سخن می گوییم کجاست؟ همچنین آن ضمیمه ای که باید وجود داشته باشد کجاست؟

سپس حاجی اضافه می کند تا اینجا هر چه گفتیم در صورتی است که خود صورت ذهنی را مطالعه کنیم ولی اگر بگوییم به صورت ذهنی کیف نمی گوییم بلکه ظهور و روشن بودن آن را برای نفس کیف می گوییم باز این نکته پیش می آید که این ظهور از دو حال خارج نیست:

یا ظهور، نزد نفس است یعنی آن شیء در پیشگاه نفس ظهور دارد. در این حال می گوییم: ظهور هر صورتی چیزی جدای از وجود آن نیست و امکان ندارد وجود صورت، چیزی و ظهور آن چیز دیگری باشد. بنا بر این اگر می گوییم: این صورت برای نفس حاضر است یعنی همان صورت برای نفس وجود دارد.

گاه ظهور برای نفس به معنای رابطه ی آن با نفس است. یعنی ظهور مانند رنگی است که روی صورت کشیده می شود. در این حال ظهور، امر ثالثی است. اگر چنین باشد می گوییم: آن امر ثالث خودش ظهور خودش است زیرا، ظهور، بالذات ظهور است و اگر صورت ذهنی ظاهر است ظهور برای صورت ذهنی بالعرض می شود. یعنی صورت ذهنی خودش ظهور ندارد بلکه آن شیء ثالث است که ظهور دارد و چون روی صورت ذهنی آمده است موجب شده است که صورت ذهنی برای نفس ظاهر شود.

مثلا اگر می گوییم: کاغذ سفید است در این حال ابیض بودن بالذات برای خود بیاض است یعنی سفیدی است که بالذات سفید است و جسم بالذات سفید نیست. جسم بالعرض و به سبب اتحاد با سفیدی سفید می شود.

همین گونه است صورت ذهنی که وجود صورت ذهنی مانند جسم است و ظهور آن هم مانند سفیدی است. ظهور، مال خود ظهور است و اگر به صورت نسبت داده می شود بالعرض است. یعنی صورت واقعا و حقیقتا ظاهر نیست بلکه بالعرض ظاهر است. زیرا ظهور در حقیقت این وجود نیست کما اینکه حقیقت جسم سفید نیست.

مضافا بر اینکه فرض بر این است که شیء ثالثی وجود ندارد و بجز ماهیت و وجود آن ماهیت چیز دیگری وجود ندارد.

به هر حال اگر سخن از رابطه است آن رابطه را کیف می گوییم. در این حال می گوییم: رابطه و اضافه از دو حال خارج نیست و یا مقولی است و یا اشراقی.

اضافه ی مقولی آن است که دو چیز مستقل از هم موجودند و یکی با دیگری رابطه دارد مانند اینکه یک برادر با برادر دیگر وجود مستقلی دارند و هیچ یک علت دیگری نیست ولی بین آنها رابطه ی اخوت برقرار است.

اضافه ی اشراقی همان رابطه ی علت به معلول است. نه اینکه علتی باشد و معلولی و بعد بین آنها ارتباط باشد.

در ما نحن فیه حاجی می گوید رابطه ی صورت با نفس کیف است این رابطه اگر مقولی است لازمه اش این است که صورت ذهنی یک چیز و نفس چیز دیگری باشد و آنها با هم رابطه داشته باشند که وقتی رابطه بین آنها برقرار می شود به آن علم می گوییم. در این صورت علم، از مقوله ی اضافه می شود همان گونه که اخوت چنین است.

اگر رابطه ی صورت نفس اشراقی باشد یعنی نفس آن صورت را ایجاد می کند (کما اینکه چنین است) زیرا صورت با ارتباطی که با خارج دارد صورت هایی را می سازد و آن صورت را ایجاد می کند. آن صورت با نفس ارتباط دارند و به آن علم می گوییم. اضافه به معنای ایجاد است پس آن صورت و علم هم وجود و هستی است. اگر چنین باشد باز نمی توان گفت که کیف است زیرا کیف از اقسام ماهیت است نه وجود.

بنا بر این چیزی به نام کیف، وجود ندارد و به بیان دیگر کیف بالذاتی نداریم تا چه رسد به کیف بالعرض.

علامه می فرماید: از فرمایش صدر المتالهین که فرمود: علم، کیف بالذات است و صورت ذهنیه کیف بالعرض می باشد، روشن می شود که آنچه را که بعضی از محققین که همان حاجی در منظومه است به عنوان اشکال برطرف کرده اند وارد نمی باشد.

اشکال حاجی عبارت است از وجود این صور فی نفسها، با وجود این صور برای نفس یکی است (ولی ما گفتیم از آن جهت که برای نفس موجود است علم می باشد.) و این حضور و ظهور برای نفس به نفس ضمیمه نشده است تا کیف برای نفس باشد (زیرا معلول هرگز به علت ضمیمه نمی شود و چیزی مستقل و جدای از علت نیست.)

زیرا این صور ذهنی یا خودش فی حد نفسه در نظر گرفته می شد و یا ظهورش برای نفس.

اگر خودش را در نظر بگیریم می گوییم: وجود خارجی ماهیت وارد ذهن نشده است و آنچه به ذهن آمده است همان ماهیت است. از سویی دیگر این ماهیات هم فی نفسه کیف نیست بلکه هر ماهیتی از مقوله ی خاص خودش است مثلا اگر جوهر را تصور کردیم ماهیت آن همان جوهر است و هکذا.

بعد به اعتبار وجود ذهنی نه جوهر است و نه عرض (زیرا وجود است و جوهر و عرض بودن از عوارض ماهیت می باشد. البته صدر المتالهین نیز قائل بود که این صورت ذهنی نه جوهر است نه عرض ولی به دلیل دیگری این حرف را می زد و آن اینکه این صورت ذهنی مفهومی است که هیچ خاصیتی ندارد. زیرا اگر جوهر بود می بایست آثار جوهر را داشته باشد و اگر می خواست کم باشد باید آثار کم را داشته باشد و هکذا. بنا بر این چون آثار خارجی بر این مفهوم ذهنی بار نمی شود نه جوهر است نه عرض ولی حاجی آن را اشتباه متوجه شد و گفت چون وجود است و نه ماهیت، نه جوهر است و نه عرض.)

به هر حال اگر این ماهیت فی حد ذاته در نظر گرفته شود نمی تواند کیف باشد.

و اما به این اعتبار که این صورت ذهنی در پیشگاه نفس ظهور دارد و یا اینکه برای نفس ظهور دارد یعنی با نفس رابطه دارد در این حال چیزی سومی نیست بلکه همان ماهیت است که با وجود ذهنی موجود شده است. ظهور این صورت نیز در پیشگاه نفس غیر از این ماهیت و وجود ذهنی اش چیز دیگری نیست. هیچ یک از این دو نیز کیف نیستند.

ظهور یک شیء چیزی نیست که به آن شیء ضمیمه شود و مانند رنگ نیست که به کتاب مالیده شود. اگر نزد نفس حاضر است یعنی ظهور دارد و اگر نزد نفس حاضر نیست یعنی ظهور ندارد. اگر امری بود که به شیء ملزم می شد آن امر ظهور برای خودش می بایست باشد. زیرا ظهور، بالذات ظاهر است و اگر به وجود ذهنی نسبت داده می شود بالعرض می شود. مضافا بر اینکه اصلا امر دیگری وجود ندارد زیرا گفتیم شیء ثالثی در کار نیست. ظهور مزبور هم نمی تواند کیف باشد زیرا کیف از محمولالت بالضمیمه است یعنی باید چیزی ضمیمه شود تا کیف حاصل شود و حال آنکه ما چیزی نداریم که ضمیمه شود.

این در صورتی بود ظهور این شیء را در پیشگاه نفس حساب کنیم و آن را علم بنامیم.

اما اگر رابطه ی آن را با نفس علم بنامیم می گوییم: این رابطه با نفس از دو حال خارج نیست یا مقولی است یا اشراقی. اگر این رابطه مقولی باشد یعنی دو وجود مستقل داریم که با هم مرتبط اند و نفس با وجود ذهنی ارتباط دارند در این صورت اگر این رابطه را علم می نامیم می گوییم: ماهیت علم از مقوله ی اضافه است نه کیف.

اگر از راه اضافه ی اشراقی باشد (باید دقت داشت که علامه رابطه ی مقولی را با لو تعبیر می کند و لو در لسان عرب دلالت بر محال بودن دارد ولی رابطه ی اشراقی را با اذا تعبیر می کند یعنی قابل تحقق است زیرا علامه اعتقاد دارد که رابطه ی مزبور اشراقی است.) در این حال یعنی این صورت ذهنی وجودی است که نفس آن را ایجاد کرده است. در این صورت، علم، وجود می شود و نور و ظهور است و اینها وجود است و واضح است که وجود نمی تواند ماهیت باشد و در نتیجه کیف هم نیست زیرا ماهیت است که می تواند کیف باشد نه وجود.

مرحوم علامه می فرماید: ما یک وجود ذهنی داریم که همان مفهوم است که به این اعتبار که برای نفس موجود است علم نامیده می شود.

ما برای شفاف شدن اشتباهی که حاجی به آن مبتلا شده است باید نکته ای را توضیح دهیم و آن اینکه این صورت وجود دارد و نفس آن را ایجاد می کند. با این حال وجود، همواره ماهیت دارد و نمی تواند بدون ماهیت باشد. وجودی که الآن توسط نفس ایجاد شده است ماهیت دارد. تنها وجودی که ماهیت ندارد وجود خداوند است. وجودی که توسط نفس ایجاد شده است واجب الوجود نیست بلکه ممکن است و هر ممکنی از وجود و ماهیت ترکیب شده است. وجود مزبور که توسط نفس ایجاد شده است ماهیتی دارد و ماهیت آن هم داخل تحت یکی از مقولات است. این مقوله از مقوله ی کیف است زیرا نه قسمت قبول می کند و نه نسبت. بنا بر این آنی که برای نفس وجود دارد صفتی برای نفس است و به این اعتبار، موجود می باشد. این صورت ذهنی عرضی برای نفس است و به این جهت آن را کیف می نامیم. بله به اعتبار وجودی ذهنی و به این معنا که ماهیت خارج است نه جوهر است و نه عرض ولی به این اعتبار که وصفی برای ذهن است کیف می باشد. موجود ذهنی دو اعتبار دارد یکی این است که خارج را نشان می دهد که در این حال نه وجود است نه عرض. اعتبار دیگر آن این است که قائم به نفس است و عرض می باشد و وصفی برای نفس می شود. این عرض نه قبول قسمت می کند و نه نسبت بنا بر این تعریف کیف بر آن صادق است و کیف می باشد. بنا بر این اینکه حاجی گفته است که شیء ثالثی ما وراء وجود و ماهیت در کار نیست صحیح نمی باشد زیرا مسأله ی سومی در کار است و آن این است که این وجود ذهنی یک اعتبار دیگر هم دارد و آن اینکه عارض بر نفس شده است و به این اعتبار کیف می باشد.

جواب از اشکال حاجی این است که صورت علمی برای نفس وجود دارد و برای نفس ظاهر است ولی نه به این سبب که موجود ذهنی است و خارج را نشان می دهد با این فرق که آثار خارج را ندارد و صرفا یک مفهوم است. واضح است که از این جهت کیف می باشد.

بلکه از این حیث که این صورت علمیه که برای نفس وجود و ظهور دارد یا حال است (یعنی صفتی غیر راسخ است) یا ملکه برای نفس می باشد (یعنی در نفس راسخ و ثابت است.) صورت علمیه در این صورت از نفس، عدم که جهل است را دور می کند و از این جهت، کمالی برای نفس است که به نفس ضمیمه می شود و زائد بر نفس است و جزء حقیقت نفس نیست زیرا حقیقت نفس عبارت است از موجودی که ذاتا و نه فعلا مجرد است. بنا بر این نفس چه آن علم را داشته باشد و یا نه در هر حال نفس می باشد. بنا بر این علم، امری است زائد بر نفس و کمالی برای نفس محسوب می شود و برای نفس وصفی ایجاد می کند. این صورت علمیه از این ناحیه وجودی خارجی است و اثر خارجی دارد و آن اینکه جاهل را به عالم تبدیل می کند.

این صورت علمیه به لحاظ که به محلی حلول کرده است که آن محل از آن بی نیاز است عرض نامیده می شود. حال وقتی عرض شد، می بینیم که تعریف کیف بر آن صادق است و آن اینکه نه قبول نسبت می کند و نه قبول قسمت.

این نکته که در اشکال گفتید که چیزی نداریم که بر نفس زیاد شده باشد و بر آن ضمیمه شده باشد، امری اشتباه است.

پس روشن شد که صورت علمیه از این جهت که صورتی است حال یا ملکه برای نفس حقیقتا و ذاتا کیف است و تعریف کیف بر آن صادق است ولی از این جهت که موجودی ذهنی است و ماهیت خارجیه است کیف بالعرض است. یعنی چون وجود ذهنی است نه جوهر است و نه عرض و اگر به آن کیف می گوییم بالعرض است.

بنا بر این مطلوب ما ثابت شد و آن اینکه هم کیف بالذات داریم و هم کیف بالعرض

تا اینجا از اشکال اول و دومی که بر وجود ذهنی وارد شده است فارغ شدیم. این دو اشکال از اشکالات مهم بودند و جواب صدر المتالهین نیز از قوی ترین جواب ها بود که با آن جواب از اشکالات دیگر نیز روشن می شود.

اشکال سوم: بسیاری از کسانی که منکر وجود ذهنی هستند به سبب همین اشکال بوده است و آن اینکه اگر قرار باشد ماهیت اشیاء وارد ذهن شود لازمه اش این است که نفس هم مؤمن باشد و هم کافر و یا اینکه نفس هم گرم باشد و هم سرد و یا اینکه هم ساکن باشد و هم متحرک و یا هم مربع باشد و هم مثلث و هکذا در مورد متضاد های دیگر.

اجتماع ضدین محال است و از این رو وجود ذهنی نیز از محالات است.

توضیح ذلک: وقتی ما ایمان را تصور می کنیم معنای آن این است که ماهیت ایمان در ذهن حاضر شده است. مؤمن کسی است که ایمان برای او حاصل شده باشد. با تصور ایمان، خود ایمان برای انسان حاصل می شود نه شبح آن. بنا بر این انسان مؤمن است. حال اگر انسان کفر را تصور کند باید کافر باشد.

هکذا اگر کسی مفهوم سرما و گرما را تصور کند.

جواب صدر المتالهین در اینجا وارد می شود و این اشکال مرتفع می شود و آن اینکه آنی که در ذهن است مفهوم حرارت است و آنی که باعث اتصاف است حرارت به وجود خارجی اش است. آنی که شیرین است حلوای خارجی است نه مفهوم حلوا. بنا بر این به صرف اینکه حرارت به حمل اولی نزد انسان حاضر است کافی نیست که نفس حار شود.

اشکال سوم عبارت است از اینکه لازمه ی قول به وجود ذهنی و اینکه اشیاء بنفسه (نه شبحشان) نزد نفس حاضر شوند این است که نفس هم سرد باشد و هم گرم و هم عریض باشد و هم طویل هم جایگزین باشد (یعنی متحیز و ساکن باشد) و هم متحرک هم مربع باشد و هم مثلث و هم مؤمن باشد و هم کافر و هکذا در متضادهای دیگر. واضح است که اجتماع ضدین بالبداهه باطل است.

بیان ملازمه این است که مراد از حار و بارد و عریض و طویل چیزی نیست مگر چیزی که این معانی برای آن حاصل شده است و این معانی بر آن قائم شده باشد که همان برودت و حرارت است یعنی هر چیزی که حرارت به آن قائم شده است حار است. نفس هم چون وقتی این معانی به آن قائم است باید حار باشد.

جواب آن این است که معانی خارجیه مانند حرارت و برودت و مانند آن به وجود عینی خودشان وارد ذهن نمی شوند بلکه با ماهیتشان وارد ذهن می شوند یعنی به حمل شایع نزد ذهن حاضر می شوند نه به حمل شایع. (ضمیر در (تصدق) به معانی بر می گردد.) و حال این که آنی که موجب اتصاف می شود حصول این معانی به وجود خارجی است یعنی اگر می شد که حرارت خارجی برای چیزی حاصل شود آن شیء حار می شود و در خارج باید این معانی برای موضوعاتشان حاصل شوند نه اینکه ماهیات این معانی برای موضوعات حاصل شود. اگر قیام این معانی به حمل اولی باشد یعنی حرارت اگر به حمل اولی به چیزی قائم شود مشکلی ایجاد نمی کند و به اجتماع ضدین نمی انجامد.