بسم الله الرحمن الرحیم

درس خارج اسفار استاد فیاضی (دام ظله)

تاریخ: ۲۲/۱/۹۵

موضوع: بررسی منشأ اشتباه آخوند در دفاع از قول اشراقین در وجود تشکیک در ذات وذاتیات

مقرر: محمد حسن فاطمی نیا

امام صادق ع: جبراییل به رسول اکرم عرض کرد که اگر پیراهنی از جهنمیان در بین آسمان وزمین معلق شود همه مردم دنیا تحمل آن تعفن را نخواهند داشت (قطران یک ماده ای است بسیار بدبو)

مرحوم آخوند گفتند که ضابطه تشکیک این است که یک کلی به افرادش به طور متفاوت حمل بشود تفاوت هم به اولیت و عدم اولویت است یا به تقدم تأخر است یا به کمال و نقص است در بحث دیروز هم فرمودند که بین مشا و اشراق در چهار امر اختلاف است ایا تشکیک در ذات و ذاتیات راه دارد یا نه؟ مشا می گفت راه ندارد واشراق می گفت راه دارد منتها به جای ماهیت ذات و ذاتیات را تعبیر کردند منتها ماهیت را به طور عام به کار بردند که شامل وجود هم بشود خودشان گفتند که راه دارد زیرا وجودات متباین به تمام الذات نیست به جزء‌الذات نیست برای اینکه وجود جنس وفصل نیست و به عرضی نیست زیرا وجود چیزی غیر از وجود ندارد لذا ما به الاشتراک به مابه الاختلاف بر می گردد

عرض ما این است که دعوا سر این نیست که تشکیک در وجود راه دارد ولو اینکه می شود یک دعوا باشد با توجه به اینکه مشا وقتی می خواهند تشکیک را تبیین کنند می گویند که تشکیک در وجود راه دارد و اشراق نمی تواند این حرف را بزند وجود که واقعیت ندارد بنابر اصالت وجود لذا بنابر چیزی که شما فرمودند باید عکس باشد یعنی مشا بگوید که تشکیک در وجود راه دارد واشراق بگوید راه ندارد در حالی که شما به مشا نسبت داده اید که تشکیک در ذات و ذاتی محال است و اشراقیین می گویند که محال نیست لذا دعوا سر ماهیت است و با باز کردن مفهوم ماهیت به معنای اعم که شامل وجود هم بشود مشکلی حل نمی شود پس:

قد بین الآخوند جواز التشکیک فی الذات و الذاتی بتوضیح التشکیک فی الوجود ( در شواهدا الربوبیه می گویند که ما در اسفار تشکیک در ماهیت را تقویت کردیم ولی اینجا تشکیک در وجود را بیان می کنیم)

وفیه: ان المشايين یصرحون بالتشکیک فی الوجود فلیس الخلاف الاول بینهم وبین الاشراقیین ( خلاف اول این بود که در ذات وذاتی تشکیک راه دارد یا نه؟ آیا منظورشان وجود است؟ البته که نه) لان المراد من الذات والذاتیات هو الماهیة و لذا صرح الآخوند فی الشواهد بأنا ذهبنا فی الاسفار الی جواز التشکیک فی الماهیة‌ (مقام اول و نظرخودش را می زند و بعد می گوید که شیخ اشراق هم همین را می گوید ولی کلامشان مخصوص ماهیت است ماهیت کیف و ماهیت مقدار و ... ولی در اینجا در این مساله که تشکیک در ماهیت ممکن است یا نه آمده است تشکیک در وجود را مطرح کرده است) واما الوجود فالتشکیک فیه مصرح به فی کلمات المشائین فراجع:

● الهیات الشفاء (چاپی که تعلیقات علامه حسن زاده را دارد) ص ۴۶ فصل ۵ از مقاله اول الهیات شفا (وجود جنس نیست و یکسان بر افراد خودش حمل نمی شود وجود یک معنایی است که اجماعی است که در آن تقدیم و تأخیر است و .. اول که وجود پیدا می شود برای جوهر پیدا می شود وبعد برای عرض –بخصوص که بعضی اعراض را مشا محمول بالضمیمه می دانند و جوهر را یک وجود وعرض را یک وجود دیگر می دانند وعرض را معلول جوهر می دانند)

● وتعلیقات الآخوند علیه. ج۱ ص ۱۲۹ -۱۳۱ (والوجود جامع لوقوع ...هر سه نوع تشکیک هست وجود در بعضی مقتضات ذاتشان است)

● مقولات منطق الشفا (منطق شفا چند جلد است) ص ۹-۱۱ ( فصل فی الالفاظ المتفقه و .. المتباینة : امور مختلف متکثر گاهی یک نام دارند یا اینکه تواطي هستند ممکن است یک اسم داشته باشد وممکن است این طور نباشد. حمل ذات یکسان نیست اما اینکه معنا واحد است و فرق دارد ومتواطی نیست مثل وجود در بعضی از جواهر مثل عقل تقدم دارد بر جسم و نیز بعضی از اعراض مثل خود کم تقدم دارد بر کیفیات محسوس به کم سطح تقدم دارد بر تحدب سطح والموجود بذاته اولی بالوجود من الموجود بغیره و هر حا تشکیک به تقدم و تآخر باشد تشکیک به اولیت هم است ولی عکسش درست نیست)

● عیوم الحکمة. ص ۳ ( اللفظ الذی یقع علی الاشیاء‌الکثیره ... مشکک آنی است که معنایش واحد است ولی افرادش یکسان نیستند موجود هم به جوهر می گویید و هم به عرض ولی وجود وموجود یکسان حمل نمی شود)

● شرح الرازی علیه. ج۱.ص ۱۱۷

● البصائر النصیریه.ص ۹۰-۹۱

● التحصیل. ص ۲۳-۲۴ ( مثل الوجود الواقع علی الجوهر علی الاولی و ...)

● همان. ص ۲۸ ( والمشککة الاسماء ... )

● همان ص ۲۸۱ -۲۸۲ ( وجود بر افراد خودش به صورت تشکیکی حمل می شود ... شدت و ضعف هم در وجود است ولو اینکه ابن سینا در جایی دیگر تصریح می کند که این نوع تشکیک در وجود نمی آید و بعد می گوید وجود لازم ذات است اگر موجود نباشد ذات به آن نمی گوید وبه این جهت می گوید لازم والا وجود لازمه ماهیت نیست یعنی اگر موجود باشد لازمه اشت)

● الشمسیة کاتب القزوینی با شرح قطب رازی چاپ بیدار ص ۱۱۸ (الاسم اما ان یکون معناه واحدا اما کثیرا ... اگر معنایش شخص نیست بلکه کلی است ...هم اقدمیت و هم اشدیت و... را می گوید)

● شرح القطب علیه. ص ۱۰۹ -۱۱۲ ( خیلی مفصل همه اینها را توضیح داده است)

● الشجرة الهیه. ج۱ ص ۶۳-۶۴

● شرح حکمة‌ الاشراق شهروزوری ص ۴۹ (وجود در خداوند متعال اولی و ... است از موجودات)

● شرح حکمة الاشراق شیرازی ( از چاپ حکمت) ج۱ ص ۷۱ ( والمعنی العام یعنی معنای کلی به جایی اینکه بگوید متواطی می گوید متساوی ... قطب شیرازی برعکس سهرودی اصالت وجودی است)

● درة‌التاج (از قطب شیرازی) ص ۴۸۰-۴۸۱ ( حمل وجود بر موجودات به مواطات نیست زیرا وجود علت اقوی از وجود معلول است ... عرض قار الذات از وجود عرض غیر قار الذات اقوی است )

● الجوهر النضید ( چاپ بیدار ص ۲۷-۲۸)

● القواعد الجلیة شرح علامه حلی بر شمسیه. ص ۲۰۱-۲۰۳

● شرح مطالع. ص ۱۸۲-۱۸۴

مشایین می گفتند تشکیک در ذات و ذاتیات محال است شما هم این را گفتید که اشراق خلاف این را گفته است و شما اشراق را پذیرفته اید ولی برای مثال خود شما به تشکیک در وجود مثال می زنید منشإ این کار چیست؟ خود آخوند یک جایی می گوید که خیلی وقتها اشتباه در اثر کلمه ذات پیدا می شود

ویبدو ان الاشتباه نشإ‌من اشتراک لفظة الذات حیث انها قد تستعمل بمعنی الماهیة‌(مثل اول بحث که می گفتند که اختلاف در ذات و ذاتیات راه دارد یا نه) وقد تستعمل بمعنی الموجود ماهیة‌کان ام موجود ( خود آخوند در جایی تصریح می کند که کثیرما یقع اشتباه در اثر اشتباه در لفظ ذات و خود آخوند این را اشتباه کرده است زیرا در اول لفظ ذات را به معنای ماهیت گرفته است ولی در آخر به معنای موجود است ودر موجود هم رفته است سراغ وجود وقتی تحلیل می کنند می گوید که در وجود تشکیک است یا در ماهیت؟ آخوند اصرار دارد که در جایی هم که تشکیک در ماهیت است در حقیقت وجودش است که مشکک است والا ماهیت بما هی ماهیت در آن تشکیک راه ندارد)