السفر الأول/ المسلک الأول/ المرحلة الأولی/ المنهج الثالث فی الوجود الذهنی / الفصل الخامس مخلص عرشي‌ /سه قول در غایت از بحث وجود ذهنی/ ج1/ ص 326

 سه قول در چیستی غایت بحث وجود ذهنی

 الغایة من بحث الوجود الذهنی ما هو؟ فیه ثلاثة أقوال:

 القول الأول

 الغایة من مبحث الوجود الذهنی إثبات العلم الحصولی. استظهره بعضهم من عنوان الباب بقولهم « فی إثبات الوجود الذهنی أو فی انقسام الوجود إلی ذهنی و خارجی» بضمیمة ما صرحوا به من أن الوجود الذهنی هو العلم الحصولی. و یستظهر ذلک أیضا من افتتاح البحث بما جاء فی الأسفار و فی نهایة الحکمة سیما مع ما جاء فی الفصل الأول من مباحث العلم من نهایة الحکمة من التأکید علی أنا أثبتنا العلم الحصولی فی الوجود الذهنی.

 (علم حضوری وجدانی است و احتیاج به دلیل ندارد. اما علم حصولی است که محتاج دلیل است.

 در بعضی تقسیمات وجود فقط یک قسم مد نظر است. مثل تقسیم وجود به مستقل و رابط که در آن فقط از وجود رابط بحث می شود و از وجود مستقل بحث چندانی نمی شود زیرا وجودش واضح است. همین طور است در تقسیم وجود به ذهنی و خارجی که بحث در اثبات وجود ذهنی است و از وجود خارجی بحث نمی شود. برخلاف بحث تقسیم وجود به علت و معلول که از هر دو بحث می شود.

 این نظر، ظاهر بیان استاد مصباح در تعلیقة نهایه است)

 اشکالات قول اول

 ولکن یرد علیه

 أولا: وجود العلم الحصولی بدیهی وجدانی حیث إنا نجد من أنفسنا العلم بأمور خارجة عنا سیما عند غیبتها.

 و ثانیا: أن وجود العلم مفروض البحث فی الوجود الذهنی و إنما یبحث عن أنه هل هو بحضور الماهیات بأنفسها فی الأذهان أو بحصول أشباحها فیها أو باضافة من النفس إلی الواقع العینی.

 و ثالثا: أنهم یستدلون لإثبات الوجود الذهنی بالعلم بالمعدومات و الممتنعات. و لو کان الغرض من مبحث الوجود الذهنی إثبات العلم، لکان الاستدلال مصادرة.

 و رابعا: أن منکر الوجود الذهنی یثبت العلم و لا ینکره بل یقول إنه إضافة.

 تبصرة

 الوجود الذهنی عند السابقین کان یراد منه مطلق ما یحصل فی الذهن سواء کان نفس ماهیة الشیء أو شبحه و لذا تری أنهم یثبتون الوجود الذهنی و یصرحون بأنه شبح الشیء لا نفس حقیقته. و لکن یظهر من العلامة الطباطبایی قدس الله سره و بعضهم کأنّ الوجود الذهنی مصطلح لحصول ماهیة الشیء بنفسها فی الذهن.

 (قول وجود ذهنی در برابر قول به اضافه بوده است. بنابر این در کلام قدما شامل قول به شبح نیز می شده است برخلاف معاصرین که قول به وجود ذهنی در برابر قول به شبح نیز می باشد.)

 القول الثانی

 الغایة من مبحث الوجود الذهنی إثبات قیمة المعرفة.

 قالوا العلم من الصفات ذات الاضافة. فلا یتحقق إلا باضافته إلی معلوم حتی یکون علما به. ولا یکون علما به إلا إذا کان عین حقیقة المعلوم. یظهر ذلک من الآخوند فی تعلیقاته علی الشفاء/ج1/ص 578 و الحکیم السبزواری فی تعلیقته علی الأسفار/ج1/ ص 269 طبع ایران و العلامة الطباطبایی فی بدایة الحکمة/ مرحلة الثانیة و کذا فی نهایة الحکمة و الاستاذ الشهید المطهری/مجموعه آثار/ ج1/ ص 161 تا 164 و ص 223 و 224 و ج6 / ص 95 و ج7/ص 275 و ج9 /ص 208 و 212 و 216 و شیخنا الاستاذ دام ظله فی رحیق مختوم/ ج2/ ص 541 و ج4/ ص 109 و ص 371.

 (علم حضور خود شیء در ذهن است پس خود ماهیت شیء به ذهن می آید که با ماهیت خارجی مطابق است.)