السفر الأول/ المسلک الأول/ المرحلة الأولی/ المنهج الثالث فی الوجود الذهنی/ الفصل الثالث فی اشکالات الوجود الذهنی/الإشکال السادس الفصل الرابع فی زیادة توضیح لإفادة تنقیح /کلام آخوند در تفاوت لابتیة با شرطیه و مشروطة و تکمیل استاد/ فصل چهارم/جوابهای دیگران به اشکالات/ قول شبح/ ج1/ص 314

توضیح و تکمیل استاد فیاضی در تفاوت بین لابتیة و شرطیة و مشروطة

 ظاهر کلماته فی الفرق بینهما أن الموضوع فی اللا بتیة طبیعة مفروضة بینما الموضوع فی المشروطة طبیعة حقیقیة و کذا موضوع المقدم فی الشرطیة.

 و لکنه لابد أن یفسر بأن الموضوع فی اللابتیة طبیعة مفروضة بالضرورة بینما الموضوع فی المشروطة طبیعة حقیقیة بالإمکان و کذا موضوع المقدم فی الشرطیة. و لذک لوجهین.

 (تکمیل استاد همان کلام آخوند است به علاوه ذکر جهت قضیة. آخوند جهت را ذکر نکرده بود اما استاد فیاضی جهت را نیز ذکر کرده اند.)

الأول: أن المشروطة یمکن أن یکون موضوعها طبیعة فرضیة کقولنا:«الدور إن کان مضمرا کان فساده أکثر» و الشرطیة أیضا یجوز أن یکون موضوع المقدم فیها طبیعة مفروضة کقولنا: « إن کان التسلسل جایزا اختل بعض براهین إثبات الوجب»

الثانی: أنه صرح فی العبارة هنا و فی غیره من الموارد بأن اللابتیة مساوقة للمشروطة أو للشرطیة فی الصدق. فقولنا«الدور محال» إن کان صادقا، صدق قولنا«کلما کان الشیء علة لعلته، کان محالا» «العلیة مستحیلة إن کانت علیة العلة لعلة»

 (و وقتی مساوق است که موضوع شرطیه و مشروطه بتواند همان حقیقت مفروضه باشد. پس باید جهت در دو قضیه مشروطه و شرطیة باید امکان باشد. بالأخص که مقابل ضرورت امکان است نه ضرورت دیگری)

فصل الرابع: في زيادة توضيح لإفادة تنقيح‌

 فصل چهارم: جوابهای دیگران به اشکالات وجود ذهنی

 ذهب جمع من المتأخرین إلی أن الحاصل فی الذهن ظل و أنموذج و مثال و شبح للمعلوم و لیس نفس ماهیة المعلوم.

 منهم الشیخ فی التعلیقات/ص 95 و 90 و 175 و 176

 و فی الفصل الثامن من المقالة الثالثة من الهیات الشفاء/ ص 145-148 ط استاد حسن زاده

 و فی حکمة الإشراق/ فقرة 8 / ص 3-7

 و استدلو علی ذلک بأن

 1 نعلم بالوجدان و بأدلة الوجود الذهنی أن لنا صورا ذهنیة للأشیاء.

 2 و إشکالات الوجود الذهنی فی الحقیقة أدلة علی نفی الوجود الذهنی أعنی إنها أدلة علی أن ماهیات الأشیاء لا تحصل فی الذهن.

 فالجمع بین الدلیلین یقتضی أنه إن الحاصل فی الذهن مثال و شبح للشیء و لیس ماهیته.

 و رد علیه الآخوند

 بأن الأدلة الوجود الذهنی لا ترمی إلی إثبات العلم الحصولی حتی یقارن بالوجدان. فإن ما هو وجدانی هو أصل وجود علم الحصولی و لم یستدل أحد علی الوجود الذهنی بالوجدان. و إنما أدلة الوجود الذهنی بصدد إثبات أن الحاصل فی العلم الحصولی هو ماهیات الأشیاء بأنفسها فی الذهن. و أدلة المنکرین ترمی إلی نفی ذلک. فلیس القول بالشبح جمعا بین الدلیلین. بل نفی للقولین و إثبات لمذهب ثالث.

 (کسی برای اثبات وجود ذهنی به وجدان و بداهت تمسک نکرده. بالوجدان علم حصولی داریم. همه دعوا در بحث وجود ذهنی در حقیقت علم و حقیقت و چیستی علم حصولی است. ادعا این است که نفس ماهیت به ذهن آمده که این مدعا وجدانی نیست و أدله خودش را می خواهد. پس قول به شبح جمع بین أدله نیست.)