موضوع: مواد ثلاث/واجب الوجود ماهیته انیته /ماهیت می تواند علت صفتی از صفات خود شود

السفر الأول: و هو الذی من الخلق الی الحق

المرحلة الاولی: فی احوال نفس الوجود

المنهج الثانی: فی اصول الکیفیات

الفصل الثالث: فی أن واجب الوجود انیته ماهیته

توضیح و تنبیه / ج1/ 101

توضیح و تنبیه

(از اینجا تا ابتدای دلیل چهارم اقتباسی است از محاکمات: شرح اشارات، ج3، ص 30-32)

توضیح دو امر

1 – ماهیت چیست؟

جواب: ماهیت موجود غیر وجود است. (موجود دو قسم است: الف: بالذات: وجود

ب: بالعرض: غیر وجود: ماهیت

ماهیت در کلام فلاسفه به سه معنا به کار رفته است:

الف: ماهیت بالمعنی الاخص: ما یقال فی جواب ماهو

ب: ماهیت بالمعنی الاعم: ما به الشیء هو هو: حقیقت هر امر مفروض. (شیء لفظ مشترک است و در اینجا مقصود معنایی است اعم از موجود و معدوم که شامل «وجود»، «عدم» و «ماهیت بالمعنی الاخص» می شود.

ج: ماهیت بالمعنی المتوسط: موجود غیر از وجود

2 – ماهیت می تواند علت صفتی از صفات خود باشد. (مثلا زوجیت معلول چهار است)

چنانکه ممکن است همان صفت نیز علت صفتی دیگر باشد( مثلا چهار علت زوجیت است و زوجیت علت است برای قابلیت انقسام به متساویین. توجه به این نکته لازم است که قابلیت انقسام به متساویین، رسم برای زوجیت می باشد. )

محال بودن اینکه ماهیت علت وجود خود باشد

ولی محال است که ماهیتی علت وجود خود باشد زیرا:

1 – لو کانت ماهیة سببا لوجودها، لتقدمت بالوجود علی وجودها لضرورة تقدم السبب علی المسبب.

2 – و لو تقدمت بالوجود علی وجودها، لتقدم غیر الوجود علی الوجود بالوجود؛ إذ لیس المراد بالماهیة الا غیر الوجود.

3 – و لو تقدم غیر الوجود علی الوجود بالوجود، لتقدم الوجود علی نفسه.

4 – لکن التالی محال؛ لأن تقدم الشیء علی نفسه لا یعنی الا کون الشیء موجودا فی حال عدمه.

نظر استاد:

و فیه: إن المقدمة الأولی إنما تتم إذا ارید بالعلیة، العلیة الخارجیة. و أما إذا اردنا العلیة التحلیلیة کما فی علیة الماهیة لسائر صفاته، فلاستحالة فی ذلک لأن معنا الواجب – و هو ماهیة -، علة لوجوده علیة تحلیلیة عل نحو ما قرره فی تحفة الحکیم.

(در علیت تحلیلی تغیار علت و معلول در معناست نه مفهوم چون اگر تغایر مفهومی بود، علیت هم ذهنی بود، در حالیکه علیت تحلیلی امری واقعی و بین دو معنای واقعی تحقق دارد.

برهان بر محال بودن علیت ماهیت برای وجودش باطل است؛ زیرا این برهان تنها در علیت خارجی جریان دارد اما در علیت تحلیلی می تواند جاری باشد. از آنجا که علیت ماهیت برای وجود، علیت تحلیلی است، این برهان نمی تواند آن را نفی کند. اگر اشکال شود که بطلان دلیل، مدعا را نفی نمی کند، جواب می دهیم که برهان وجودی مرحوم اصفهانی در تحفة الحکیم علیت تحلیلی بعضی ماهیات برای وجود را ثابت می کند.

مقسم مواد ثلاث معناست نه مفهوم. اگر مفهوم واجب داشته باشیم، این مفهوم ذاتا از معنای واجب حکایت می کند. معنا اگر موجود باشد، ثبت المطلوب که واجب موجود است. و اگر معدوم باشد، از دو حال خارج نیست: یا ممتنع بالذات است یا ممکن بالذاتی است که علت به آن وجود نداده است. هر دو فرض انجام شده – ممتنع بالذات بودن یا ممتنع بالغیر بودن – خلاف فرض است که آن شیء واجب بالذات است. استاد جوادی آملی و مرحوم آیت الله مهدی حائری یزدی به برهان مرحوم اصفهانی اشکالاتی کرده اند که به نظر ما این اشکالات وارد نیست. )