السفر الأول/ المسلک الأول/المرحلة الأولی/ المنهج الثانی/ الفصل الأول/ تقسیم و تعریف مختار آخوند برای واجب و ممکن/ ج1/ ص 85 و 86

 تقسیم و تعریف مختار آخوند برای واجب و ممکن

 (تا کنون می گفت هر شیء را با وجود و عدم که می سنجیم یا خودش مقتضی وجود است یا نیست. و اگر مقتضی نیست یا مقتضی عدم یا مقتضی عدم هم نیست. اما اشکال می شد که شیء نمی تواند خود مقتضی و علت خود باشد. بنابر این از این تقسیم عدول می کند و تقسیم دیگری ارائه می کند.)

 موجود إذا التفت إلی ذاته و قطع النظر عن ما عداه: قسمین

 الف: ینتزع العقل من نفس ذاته الوجود : واجب و حق أول (ابن سینا می گوید حق اول که دوم هم دارد. اما صدرا می گوید اولی است که ثانی ندارد. ) واحد، حقیقة الحقائق

 ب: لا ینتزع العقل من نفس ذاته الوجود و إنما ینتزع منه الوجود بسبب:و هو الممکن (و در اینکه سبب چیست سه قول است(

  1 انتسابه إلی الوجود: کلام محقق دوانی (که می گوید الله تعالی موجود است و بقیة ماهیات اند. از ماهیات موجود انتزاع می شود اما به سبب انتسابشان به الله است پس وجود ندارند و وجود در ماهیات امری اعتباری است و خود ماهیات اعتباری اند. وجود در خدا یعنی خود وجود است و در ممکنات یعنی منتسب به وجود است نه اینکه خود وجود باشد.

  2 انضمام وجود به آن انضمام تحلیلی نه خارجی: قائلان به اصالت وجود در موردماهیت. با انضمام وجود به ماهیت، ماهیت من حیث می شود ماهیت من حیث هی.

 (انضمام دو قسم است. انضمام خارجی که دو وجود به هم منضم می شوند. اما انضمام تحلیلی یک موجود بیش نیست اما عقل که ملاحظه می کند، در آن دو معنا می بیند. آخوند تعبیر می کند به انضمام اتحادی. )

  3 به سبب جعل آن. (وجود انتزاع می شود به سبب جعل آن. دو مورد دارد. الف: قائلان به اصالت وجود درباره وجود ممکن. وجود زید واجب نیست زیرا اگر وجود از آن انتزاع می شود به دلیل جعل جاعل است و تا جاعل جعل نکند، عدم است. ب: قائلان به اصالت ماهیت درباره ماهیت: از ماهیت وجود انتزاع می شود زیرا خود ماهیت را جاعل جعل می کند. قائلین به اصالت ماهیت معتقد اند جعل وجود محال است زیرا لازمه اش تسلسل است. پس خود ماهیت جعل می شود. )

 إذن: الواجب ما هو ینتزع الوجود من نفس ذاته بذاته و الممکن هو ما لا ینتزع الوجود من نفس ذاته بذاته بل بسبب أمر خارج عن ذاته. (صدرا می گوید این تقسیم أقرب به تقسیم است)

 فالتقسيم الأقرب إلى التحقيق ما يوجد في كتبهم أن كل موجود إذا لاحظه العقل من حيث هو موجود و جرد النظر إليه عما عداه فلا يخلو إما أن يكون بحيث ينتزع- من نفس ذاته بذاته الموجودية بالمعنى العام الشامل للموجودات و يحكم بها عليه أم‌ لا يكون كذلك بل يفتقر في هذا الانتزاع إلى ملاحظة أمر وراء نفس الذات و الحقيقة كانتسابه إلى شي‌ء ما [1] أو انضمام شي‌ء ما إليه أو غير ذلك فالأول هو مفهوم الواجب لذاته- الحق الأول و نور الأنوار على لسان الإشراق الوحدة [2] الحقيقية عند الفيثاغورثيين- و حقيقة الحقائق عند الصوفية و الثاني لا يكون ممتنعا لذاته بعد ما جعلنا المقسم الموجود- فلنسمه ممكنا سواء كان ماهية أو إنية إلا أن موجودية الماهيات بانضمام الوجود إليها و انصباغها به و موجودية الوجودات بصدورها [3] عن الجاعل التام كوقوع الأضواء و الأظلال على الهياكل و القوابل بل بتطوره [4] بالأطوار الوجودية المنسوبة إلى الماهيات بنحو الانصباغ و الاتصاف و الاستكمال و إلى القيوم الجاعل على نحو القيام و النزول و التشعشع و الالتماع و التجلي و الفيض و الرشح إلى غير ذلك مما يليق بتقدسه و غناه عما سواه فمصداق حمل مفهوم الموجود العام و مبدإ انتزاع هذا المعنى الكلي في الواجب لذاته هو نفس ذاته بذاته بلا ملاحظة جهة أخرى و اعتبار أمر آخر غير ذاته من الحيثيات الانضمامية أو الانتزاعية التعليلية أو التقيدية [5] . الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، ج‌1، ص: 85 و 86