درس خارج اصول احمد فرخ‌فال
99/08/19
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: الفاظ/علائم الحقيقة و المجاز /تبادر
خلاصه جلسه گذشته :مرحوم آخوند خراسانی (ره) فرمودند یکی از نشانه ها و علائم معنای حقیقی تبادر و انسباق معنا به ذهن است و این تبادر و انسباق به ذهن انسان را متوجه می کند که این معنا باید معنای حقیقی باشد که تبادر به ذهن پیدا کرده است و اشکالی به مرحوم آخوند خراسانی (ره) شد این که شما تبادر به ذهن پیدا کردید این تبادر باید آقای سامع و کسی که لفظ را از متکلم می شنود باید علم به ممعنای موضوع له داشته باشد تا تبادر به ذهن پیدا کند ، مرحوم آخوند خراسانی (ره) فرمود که این علم به وضع که از تبادر می خواهد حاصل شود این علم تفصیلی است اما تبادر به واسطه علم تفصیلی حاصل نمی شود بلکه علم اجمالی ارتکاذی کافی است .
نظر امام خمینی : آیت الله سبحانی مقرر مرحوم امام خمینی (ره) در تقریر مباحث اصول جلد 1 صفحه 39 نظر مرحوم امام خمینی (ره) را بیان می کند در امر هشتم از بحث الفاظ از علائم معنای حقیقی یکی از علائم را می فرمایند که تبادر است . و ربطی که بین لفظ و معنای حقیقی ایجاد می شود این ربط را تبادر کشف می کند وقتی ما قائل شدیم به اینکه این تبادر ربط بین لفظ و معنای خود را حکایت می کند این از علائم تبادر است و تبادر علامت حقیقت است .
نظر امام خمینی : مرحوم امام خمینی (ره) این اشکال دور را مثل بیان مرحوم آخوند خراسانی (ره) بیان کردند و دو جواب مطرح می کنند ، در جواب اول می گویند بعضی از محقق گفتند علم به معنای موضوع له شخصا غیر علمی است که بواسطه آن تبادر حاصل شده است . غیر از علم شخصی است که تبادر بواسطه آن حاصل شده است هر چند هر دو تفصیلی باشد ، مرحوم امام خمینی (ره) می گویند اصلا ممکن نیست این حرف و سخن ، علم شخصی به معنای موضوع له بر اثر تبادر و تبادر به وسیله علم شخصی به موضوع له ممکن نیست هر دو تفصیلی باشد .
نظر استاد : فلذا بهترین شکل این است که ما جواب شیخ الرئیس بوعلی سینا را بگوییم ، علم به موضوع له بر اثر تبادر این علم تفصیلی است و تبادر بر اثر علم تفصیلی حاصل نشده است بلکه بر اثر علم ارتکاذی حاصل شده است و این علم ارتکاذی شاید همان علم اجمالی باشد که مرحوم آخوند خراسانی (ره) بیان کرده است .
توضیحات استاد : سامع وقتی که در ذهنش ثابت می شود در یک معنایی که اراده شده است و تجاوز نمی کند از آن ، پس این حیوان مفترس معنای حققی است ، اما اگر تجاوز به غیر از آن معنای مراد کرد یعنی اگر تبادر به حیوان مفترس کرد می شود حقیقت و اگر خواست از این حیوان مفترس خواست برود به سمت معنای دیگر و برود به سمت رجل شجاع ، باید این غیر تبادر و غیر متبادر که رجل شجاع است را حکم کند که مجاز است ، بحث استعمال در کار نیست و استعمال را مطرح نکنید و اگر در ذهن خود اسد را آوردید و منتقل شدید به حیوان مفترس این می شود معنای حقیقی ، اسد را آوردید و منتقل شدید به حیوان مفترس اما تجاوز کردید از حیوان مفترس به رجل شجاع این می شود مجاز . تبادر شرطش استعمال نیست . و تبادر طریق است برای اثبات معنای حقیقی چه لفظ استعمال شده باشد و چه نشده باشد پس لفظ و معنی ربطی بین آنها هست این ربط وقتی تبادر پیدا کرد این علامت معنی حقیقی است ، اگر تبادر پیدا کرد و شما رفتید سراغ معنای دیگری و غیر مربوطی آن می شود مجاز ، مراد ما از این تبادر این است معنا از لفظ بنفسه بدون شرط استعمال و بدون قرینه بیاد در ذهن شما ، استعمال قید برای تشخیص معنای حقیقی از تبادر نیست .
بیان مرحوم امام خمینی : در ادامه متن سخنان مرحوم امام خمینی (ره) را آوردم :" ...منها: التبادر و من علائم ذلك الربط المعهود التبادر، و المراد منه ظهور المعنى من اللفظ بنفسه من غير قرينة، لا سرعة حصول المعنى في الذهن بالنسبة إلى معنى آخر، أو سبقه عليه. و اورد عليه: الدور المعروف؛ من أنّ التبادر موقوف على العلم بالوضع، فلو توقّف ذلك عليه لدار . و أجاب عنه بعض المحقّقين: بأنّه يكفي في ارتفاع الدور تغاير العلمين شخصاً، و التغاير بين العلم الشخصي الحاصل من التبادر و بين العلم الشخصي الذي يتوقّف التبادر عليه واضح؛ و إن قلنا بأنّ ما يتوقّف عليه التبادر هو العلم التفصيلي أيضا و لكنّه من عجائب الكلام؛ إذ لا يتصوّر الانكشاف بعد الانكشاف إلّا بتعدّد متعلّق العلم خارجاً، أو بتخلّل الذهول و النسيان عند وحدته، و كلاهما مفقودان في محلّ الكلام.
و الحاصل: أنّه لا يعقل الكشف التفصيلي في حال واحد عن شي‌ء مرّتين، فلو حصل العلم قبل التبادر- بكون معنى اللفظ كذا- لا يعقل كون التبادر موجباً لحصول مصداق آخر له، مع توحّد الحال.نعم، لا مانع من تكرّر الصورة الذهنية بما هو معلوم بالذات، و لكن لا يعقل الكشف عن المعلوم بالعرض مكرّراً.هذا، و لكن الحقّ في دفع الإشكال: ما عن الشيخ الرئيس في نظائر المقام؛ من أنّ العلم التفصيلي بأنّ معنى هذا ذاك على نحو القضية الحملية موقوف على التبادر، و هو ليس موقوفاً على هذا العلم التصديقي المحتاج إلى تصوّر الموضوع و المحمول، بل يحصل بالعلم الارتكازي من مبادئه و علله، كعلم الأطفال بمعاني الألفاظ و مفاد اللغات.[1]
بیان مرحوم امام خمینی : مرحوم آخوند خراسانی (ره) می فرمود به وسیله علم اجمالی ، که علم اجمالی را هم از بیانش مشخص شد که همان علم ارتکاذی که موجود است و مرحوم امام خمینی (ره) در ادامه می فرمایند : " ثمّ إنّه لا إشكال في اشتراط كاشفية التبادر بكونه مستنداً إلى حاقّ اللفظ لا إلى القرينة [2] " .
این بیان مرحوم امام خمینی (ره) که عرض کردیم و بیان مرحوم آخوند خراسانی (ره) را هم گفتیم و بیان بقیه فقها ماند برای جلسه بعد و در آخر هم جمع بندی خواهیم کرد ان شاءالله .
