درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: ولاية الفقيه/تعامل حکومت و ولایت /خواص و نزدیکان

در تعاملات حاکم با طبقات مختلف جامعه امیرالمومنین علی علیه السلام دستوراتی را و انواع تعاملات و ارتباطات را برای حاکم اسلامی برشماردند تا رسیدند به فراز نهم از حکمی که برای حاکمیت مالک در مصر بیان داشتند و فرمودند یکسری سفارشات و تعاملاتی را در ارتباط با خود می خواهم بیان کنم و فرمودند خیلی باید مواظب باشی که گاهی اطرافیان تو حق را بر تو مشتبه کنند و کار ناپسندیده را حق جلوه بدهند و اطرافیان حاکم اگر عاقل و مومن و متدین و متشرع باشند حاکم را به عنوان یک فرد صالح در کارها او را کمک می کنند و اگر ناسالم باشند حاکم را مبدل می کنند به یک انسان ظالم و جائر ، لذا حضرت فرمودند تو ای مالک ممکن است یکی از این دو نفر قرار بگیری :

وَإِنَّمَا أَنْتَ أَحَدُ رَجُلَيْنِ: إِمَّا امْرُؤٌ سَخَتْ نَفْسُكَ بِالْبَذْلِ فِي الْحَقِّ، فَفِيمَ احْتِجَابُكَ مِنْ وَاجِبِ حَقٍّ تُعْطِيهِ، أَوْ فِعْل كَرِيم تُسْدِيهِ! أَوْ مُبْتَلًى بِالْمَنْعِ، فَمَا أَسْرَعَ كَفَّ النَّاسِ عَنْ مَسْأَلَتِكَ إِذَا أَيِسُوا مِنْ بَذْلِكَ! مَعَ أَنَّ أَكْثَرَ حَاجَاتِ النَّاسِ إِلَيْكَ مِمَّا لاَ مَؤُونَةَ فِيهِ عَلَيْكَ، مِنْ شَكَاةِ مَظْلِمَة، أَوْ طَلَبِ إِنْصَاف فِي مُعَامَلَة.[1]

توضیح و نظر استاد : به یکی از این دو نفر قرار می گیری یا تبدیل می شوی در حاکمیت به آدمی که با سخاوت نفس حق دیگران را به آنها پرداخت می کند ، اگر تو آدم صالحی باشی و فریب اطرافیان خودت را نخوری و تو را بازی ندهند و اگر آگاهی پیدا کنی به حقی آن حق را می دهی و اگر به فعل نیکی برخورد بکنی دریغ نمی کنی و انجام می دهی و شیطان ها نمی توانند در تو اثر بگذارند و یا تبدیل می شوی به یک آدمی که بخیل است و تنگ نظر و چه زود امتناع می کنند مردم از اینکه از تو چیزی بخواهند وقتی می ببینند تو مبتلای به تنگ نظری شدی ، در صورتی که اگر آدم سخاوتمند می بودی حقوق مردم را دادن به آنها برای تو ماونه ای نداشت ، ظلمی به آنها شده می گویند حق ما را از این ظالم بگیر و به ما بده و یا در طرف معامله حاکمیت اسلامی هستند می گویند با انصاف با ما عمل کن و چیزی از تو کم نمی شود .

نکته : یکی دیگر از فرازهایی که نوع تعامل را حضرت بیان می کنند فراز دهم از این حکمی است که به مالک اشتر دادند حضرت می فرمایند : این افرادی که از خویشاوندان تو هستند باید مواظب باشی برای اینکه ممکن است اینها از وجود تو و قدرت تو و عنوان تو در معاملات و شراکت ها و اموری خود سوء استفاده کنند :

ثُمَّ إِنَّ لِلْوَالِي خَاصَّةً وَبِطَانَةً، فِيهِمُ اسْتِئْثَارٌ وَتَطَاوُلٌ، وَقِلَّةُ إِنْصَاف فِي مُعَامَلَة، فَاحْسِمْ مَادَّةَ (مؤونة) أُولئِكَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْكَ الاْحْوَالِ. وَلاَ تُقْطِعَنَّ لاِحَد مِنْ حَاشِيَتِكَ وَحَامَّتِكَ قَطِيعَةً، وَلاَ يَطْمَعَنَّ مِنْكَ فِي اعْتِقَادِ عُقْدَة، تَضُرُّ بِمَنْ يَلِيهَا مِنَ النَّاسِ، فِي شِرْب أَوْ عَمَل مُشْتَرَك، يَحْمِلُونَ مَؤُونَتَهُ عَلَى غَيْرِهِمْ [2]

توضیح و نظر استاد : هر حاکمی یک نزدیکان و یک اطرافیانی دارد ، اطرافیان و اقوام خود را مواظب باش و حواس خودت را جمع کن ، در بین این اطرافیان و اقوام ممکن است افراد خودخواهی باشد که منافع خود را می بینند و تبهکار هستند و ممکن است آدم های بی انصافی باشند و از عنوان تو سوء استفاده کنند لذا ریشه اینها را بکن و این زمین هایی که برای بیت المال است خواص و اطرافیان تو بگویند اینها را قطعه قطعه کن و در اختیار ما قرار بده مواظب باش ، و در تعاملات این اطرافیان تو با مردم پیش تو نیایند مراجعه کنند به طوری که به مردم ضرر برسانند ، و طمع نکنند از جانب تو در باز کردن گره های خود به طوری که ضرر برساند به کسانی که در کنار آنها شراکت دارد از مردم و حق مردم ضایع شود و در آب یاری مزارع سوء استفاده شود این جور افراد خرج های کار را می سپارند به عهده غیر خود و خودشان بیشترین سود را می برند .

فَيَكُونَ مَهْنَأُ ذلِكَ لَهُمْ دُونَكَ، وَعَيْبُهُ عَلَيْكَ فِي الدُّنْيَا وَالاْخِرَةِ. وَأَلْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَرِيبِ وَالْبَعِيدِ، وَكُنْ فِي ذلِكَ صَابِراً مُحْتَسِباً، وَاقِعاً ذلِكَ مِنْ قَرَابَتِكَ وَخَاصَّتِكَ (خواصّك) حَيْثُ وَقَعَ، وَابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا يَثْقُلُ عَلَيْكَ مِنْهُ، فَإِنَّ مَغَبَّةَ ذلِكَ مَحْمُودَةٌ.[3]

توضیح و نظر استاد : و آن چیزی که سود این کار است برای آن خواص و نزدیکان است و به تو چیزی نمی رسد و وزر و وبال آن و ننگ آن در دنیا و آخرت برای تو است ، نزدیکان و رعیت تو حق را به آنها بده ولی اگر کسی دنبال ظلم است به ظلم حق مظلوم را از او نگیر و به او نده و تو ملازم حق باش ، صبور باش و مواظب باش در مقابل فشارهای نزدیکان و خواص ، در این حد که نزدیکان و خواص تو نتوانند سوء استفاده کنند .