درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: ولاية الفقيه/تعاملات حکومت و ولایت /تعامل با کُتاب و اهل قلم

ما در ارتباط با تعامل حاکم اسلامی با اهل خراج و مالیات سفارشات امیرالمومنین علی علیه السلام را به مالک اشتر توضیح دادیم و در بحث تعامل حاکم با عوامل خود چند سطر مانده و بعضی از جملات را توضیح می دهیم ، امیرالمومنین علی علیه السلام در پایان سفارشات خود به مالک اشتر در ارتباط با عوامل حاکم اسلامی چند نکته را بیان می کنند : وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْأَعْوَانِ فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ يَدَهُ إِلَى خِيَانَةٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَيْهِ عِنْدَكَ أَخْبَارُ عُيُونِكَ اكْتَفَيْتَ بِذَلِكَ شَاهِداً فَبَسَطْتَ عَلَيْهِ الْعُقُوبَةَ فِي بَدَنِهِ وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِيَانَةِ وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَةِ [1]

توضیح استاد : که باید عیونی را به طور خصوصی برای نحوه عملکرد عوامل خود بگذاری که اگر این عوامل دست درازی کردند به اموال بیت المال و اموال رعیت و خیانت کردند و به محضی که عیون تو از این خیانت خبر دادند تو به آن خبر عیون اکتفا کنی و دست آن عامل را از تجاوز بیت المال و اموال مسلمین کوتاه کن و او را زمین گیر کن و تنبیه بدنی کن و به گوه نای با اوبرخورد کن که طمع ذلت را بچشد و او را بعنوان خیانت کار نام گذاری کن و ننگ چنین کاری را به گردن او آویزان کن ، و وقتی تمام اخبار عیون اتفاق کردند به علیه کسی که خیانت کرده است (فَإِنْ أَحَدٌ...تا أَخْبَارُ عُيُونِكَ ، جمله شرط است و جواب این ، اكْتَفَيْتَ می باشد ) اکتفا کن به همین اخبار عیون به عنوان شاهد و او را مجازات کن ، و سفره عقوبت بدنی او را پهن کن و ماخذه کنید به آن عملی که او انجام داده و به ذلتی دچار کنید که بقیه عبرت بگیرند و نام خیانت کار را روی او بگذارید و آویزان کنید به گردن آن ننگ این خیانت ها و اتهامات را .

نکته : تا اینجا تعاملات حاکم اسلامی را راجب به قضات و عوامل و اعوان و انصار و راجع به اهل خراج و مالیات بیان کردیم و یک جمله در آخر بخش تعامل حاکم با پرداخت کنندگان مالیات را بیان می کنیم :

وَإِنَّمَا يُؤْتَى خَرَابُ الاْرْضِ مِنْ إِعْوَازِ أَهْلِهَا، وَإِنَّمَا يُعْوِزُ أَهْلُهَا لاِشْرَافِ أَنْفُسِ الْوُلاَةِ عَلَى الْجَمْعِ، وَسُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقَاءِ، وَقِلَّةِ انْتِفَاعِهِمْ بِالْعِبَرِ[2]

توضیح استاد : اگر حاکم اسلامی مواظبت نکند و درست تعامل نکند با کسانی که مالیات می دهند نکند نمی تواند نواقص ها و فقر را در بین جامعه بر طرف کند و نمی تواند شهر را درست بسازد در این صورت موجب می شود اهل مالیات و مردم و فقرا و رعیت سوءظن به این پیدا بکنند و قطع امید می کنند و دیگر تصور می کنند که این حاکم از حاکمان قبلی بهره و عبرت نگرفته است و باید او را عزل کرد .

نکته : فراز بعدی سخن امیرالمومنین علی علیه السلام در تعامل حاکم اسلامی و تعامل با کُتاب و اهل قلم و خصوصا کُتاب حکومت می باشد ، یعنی کسانی که نامه های حاکم اسلامی را می نوشتند و یا برای او می خواندند .

ثُمَّ انْظُرْ فِي حَالِ كُتَّابِكَ، فَوَلِّ عَلَى أُمُورِكَ خَيْرَهُمْ، وَاخْصُصْ رَسَائِلَكَ الَّتِي تُدْخِلُ فِيهَا مَكَائِدَكَ وَأَسْرَارَكَ بِأَجْمَعِهِمْ لِوُجُوهِ صَالِحِ الاْخْلاَقِ مِمَّنْ لاَ تُبْطِرُهُ الْكَرَامَةُ،[3]

توضیح استاد : دقت کن در حال کُتاب (نویسندگان نامه های خود) و آنها را از بین بهترین رعیت خود انتخاب کن ، کتابت ها و نوشتن گزارشات و صورت جلسات به جای خود اما سیاست ها و اصرار خود را به کاتبین عمومی نده و از بین همین کاتبین بهترین و موثق ترین را انتخاب کن و این نامه های مهم را بده آنها بنویسند (بِأَجْمَعِهِمْ متعلق به رَسَائِلَكَ و لِوُجُوهِ متعلق به وَاخْصُصْ ) است ، یعنی چهره های درخشنده صلحای اخلاق یعنی کسانی که هیچ نوع کج روی و خیانت در آنها نباشد و اینکه کرامت توآنها را به بی راهه و سرکشی و خیانت نمی کشاند .

فَيَجْتَرِئَ بِهَا عَلَيْكَ فِي خِلاَف لَكَ بِحَضْرَةِ مَلاَ وَلاَ تَقْصُرُ بِهِ الْغَفْلَةُ عَنْ إِيرَادِ مُكَاتَبَاتِ عُمَّالِكَ عَلَيْكَ، وَإِصْدَارِ جَوَابَاتِهَا عَلَى الصَّوَابِ عَنْكَ، فِيَما يَأْخُذُ لَكَ وَيُعْطِي مِنْكَ، وَلاَ يُضْعِفُ عَقْداً اعْتَقَدَهُ لَكَ، وَلاَ يَعْجِزُ عَنْ إِطْلاَقِ مَا عُقِدَ عَلَيْكَ [4]

توضیح استاد : و اینها را به بطالت و تجاوز نمی کشاند تا جرات کنند علیه تو در یک خلافی ، و در ملاء عام و در کنار رعیت به هیچ وجه به تو خیانت نمی کنند و غفلت نمی کنند از رساندن مکاتبات عوامل به تو و و کوتاهی نمی کنند و در صدور جواب نامه تو به عوامل هم آنها کوتاهی نمی کنند اگر کاری را از جانب تو باید برقرار کنند و بنویسند و کتابت کنند و قرار داد آن را بنویسند ، قرار داد ضعیف برای تو نمی نویسند و عاجز هم نیستند از بستن قراردادها برای تو ، ادامه برای جلسه بعد ان شاءالله