درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: ولاية الفقيه/روایات رجوع به سلطان عادل /بررسی مقبوله عمربن حنظله

به عنوان مقدمه تعامل حکومت و ولایت نکاتی را عرض کردیم که انسان و بشر موجودی است اجتماعی و وقتی اجتماعی شد نیاز به قانون دارد وقتی قانون بنا شد حاکمیت پیدا کند نیاز به حکومت دارد و اگر نیاز به حکومت بود باید حکومتی باشد که این قوانین را مستقر سازد و آن حاکمیتی که دغدغه اجرای قوانین اسلام را داشته باشد نیست مگر حاکمیت اسلامی و در راس هرم حاکمیت اسلامی بحث ولایت مطرح است ولایت حق تعالی، ولایت نبی مکرم صلی الله علیه و آله و ولایت اهل بیت علیهم السلام و ولایت فقیه، ادله آن را هم بیان کردیم و رسیدیم به روایتی که معروف به روایت (مقبوله عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ) است.

توضیح استاد : گفتیم که این روایت مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَيْنِ عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ... تا (صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى) حرفی نیست و همه دارای توثیق خاص هستند، (دَاوُدَ بْنِ الْحُصَيْنِ) را مرحوم نجاشی (ره) گفته است ثقه است مرحوم طوسی (ره) گفته است واقفی است، در تحقیقاتی که نرم افزار نور کرده است گفته است قبل از اینکه واقفی شود از مشایخ مرحوم کلینی (ره) بوده است، ولی توثیق خاص ندارد.

نظر استاد : بنابراین روایت مقبول است هر چند سند از نظر رجال صحیح نباشد اما دلالت روایت با ادله و کتاب و سنت ما مطابقت دارد، و اکثر فقها در بحث تعادل و تراجیح هم به این روایت تمسک کرده اند.

تشریح روایت : در روایت به این جا رسیدیم که امام صادق علیه السلام فرمودند قَالَ اللَّهُ تَعَالَى‌ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ‌ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ[1] و حضرت فرمودند مراجعه کنید به کسانی که از ما هستند و کلمات و احادیث ما را بیان می کنند و در ادامه فرمودند وَ مَنْ أَخَذَ بِالشُّبُهَاتِ ارْتَكَبَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ هَلَكَ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُ[2] تا اینجا را در جلسه قبل بیان کردیم.

راوی" عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ " در ادامه می گوید قُلْتُ فَإِنْ كَانَ الْخَبَرَانِ عَنْكُمَا مَشْهُورَيْنِ قَدْ رَوَاهُمَا الثِّقَاتُ عَنْكُمْ[3] اگر مراجعه کردیم به دو عالم و این دو عالم تمسک کردند به دو روایت مشهور از شما در حالی که این دو روایت با هم مخالف است، یکی می گوید نماز جمعه در عصر غیر پیامبر واجب است و یکی می گوید حرام است اینجا چه کنیم؟، امام صادق علیه السلام فرمودند قَالَ يُنْظَرُ فَمَا وَافَقَ حُكْمُهُ حُكْمَ الْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ خَالَفَ الْعَامَّةَ فَيُؤْخَذُ بِهِ وَ يُتْرَكُ مَا خَالَفَ حُكْمُهُ حُكْمَ الْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ وَافَقَ الْعَامَّةَ[4] اینجا توجه کنید کدام یک از این دو خبر موافق است با حکم کتاب و سنت پیامبر و مخالف عامه است، قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَرَأَيْتَ إِنْ كَانَ الْفَقِيهَانِ عَرَفَا حُكْمَهُ مِنَ الْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ وَجَدْنَا أَحَدَ الْخَبَرَيْنِ مُوَافِقاً لِلْعَامَّةِ وَ الْآخَرَ مُخَالِفاً لَهُمْ بِأَيِّ الْخَبَرَيْنِ يُؤْخَذُ[5]

روای ادامه می دهد اگر این دو عالم و فقیه که در غیبت امام معصوم به آنها مراجعه می کنیم حکم اینها موافق کتاب و سنت بود اما خبرین که تمسک میکنند یکی موافق نظر عامه و دیگری مخالف نظر عامه است در اینجا به کدام رجوع کنیم؟ " قَالَ مَا خَالَفَ الْعَامَّةَ فَفِيهِ الرَّشَادُ " حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند: نظری را بگیرید که مخالف عامه است چون عامه آن فقها و عالمانشان بساط در مقابل عصمت و طهارت را چیده اند، " فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَإِنْ وَافَقَهُمَا الْخَبَرَانِ جَمِيعاً " راوی می گوید به امام صادق علیه السلام گفتم اگر این دو عالم و فقیه تمسک به دو روایت کردند که هم موافق کتاب و سنت است و هم هر دو عالم و فقیه و هر دو خبر مخالف عامه است؟ " قَالَ يُنْظَرُ إِلَى مَا هُمْ إِلَيْهِ أَمْيَلُ حُكَّامُهُمْ وَ قُضَاتُهُمْ فَيُتْرَكُ وَ يُؤْخَذُ بِالْآخَرِ " حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند: ببنید نظریه ای که این دو عالم بر اساس این دو خبر داده اند کدام مورد تمایل حکام و قضات عامه و طاغوت است، آن را بگذارید کنار و آن عالم و محدث و فقیهی که نظری داده که منطبق با حکام ظلم نیست آن را اخذ کنید، " قُلْتُ فَإِنْ وَافَقَ حُكَّامُهُمُ الْخَبَرَيْنِ جَمِيعاً " راوی می گوید به امام صادق علیه السلام گفتم اگر این دو عالم با تمسک به دو خبر چیزی را گفتند که حکام ظلم با هر دو موافق هستند اینجا چکار کنیم؟ " قَالَ إِذَا كَانَ ذَلِكَ فَأَرْجِهِ‌ حَتَّى تَلْقَى إِمَامَكَ فَإِنَّ الْوُقُوفَ عِنْدَ الشُّبُهَاتِ خَيْرٌ مِنَ الِاقْتِحَامِ فِي الْهَلَكَاتِ " امام صادق علیه السلام فرمودند: اگر این دو عالم دو خبر متخالف را تمسک کردند که مورد میل حکومت ظلم است اینجا توقف کنید تا بتوانید دسترسی به امام معصوم پیدا کنید.

این روایت از نظر دلالت در جایگاه رفیعی قرار گرفته است. امام خمینی (ره) در کتاب ولایت فقیه گفته اند: یکی از روایاتی که از مویدات بحث ولایت فقیه ما است " مقبوله عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ " است چون در این روایت به آیه ای تمسک شده است که لازم است آن آیه را مورد توجه جدی قرار دهیم.

بیان آیات مربوط به بحث :

سوره نساء آیه 58: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤَدُّواْ الْأَمَانَاتِ إِلىَ أَهْلِهَا وَ إِذَا حَكَمْتُم بَينْ‌ النَّاسِ أَن تحکُمُواْ بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكمُ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كاَنَ سمَيعَا بَصِيرًا﴾[6] امام خمینی (ره) می گویند خداوند امر می کند شما را که امانات الهی را به اهلش بدهید منظور این دین را به حاکمیت معصوم و ولی فقیه بدهیم و حکم شما باید حکم به عدالت بکند و این فقط در حکومت اسلام تحقق پیدا می کند و در ادامه آیه می فرماید:

سوره نساء آیه 59 ﴿يَأَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلىِ الْأَمْرِ مِنكمُ‌ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فىِ شىَ‌ءٍ فَرُدُّوهُ إِلىَ اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَخِرِ ذَالِكَ خَيرً وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلاً ﴾[7]

نظر استاد : بنابراین آنچه که از این دو آیه و روایت مقبوله عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ می شود استفاده کرد این است که با این دو آیه تطبیق دارد و از این روایت نمی شود رد شد و بی تفاوت بود، حتی در ادامه این دو آیه ببینید خداوند چطور می فرماید:

سوره نساء آیه 60 ﴿أَلَمْ تَرَ إِلىَ الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ ءَامَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَ مَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُواْ إِلىَ الطَّغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُواْ أَن يَكْفُرُواْ بِهِ وَ يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُضِلَّهُمْ ضَلَالَا بَعِيدًا﴾[8]