درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: ولاية الفقيه/لزوم حکومت اسلامی /رجوع به روات حدیث

در ارتباط با لزوم بودن راس حرم حاکمیت اسلامی وجود ولایت و محوریت ولایت در حاکمیت اسلامی روایاتی را عرض کردیم و رسیدیم به روایت اسحاق بن یعقوب که توسط مرحوم صدوق (ره) بیان شده در ادامه بیان می کنیم.

روایت از کتاب كمال الدين و تمام النعمة؛ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِصَامٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ‌ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ يَعْقُوبَ قَالَ: سَأَلْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عُثْمَانَ الْعَمْرِيَّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ أَنْ يُوصِلَ لِي كِتَاباً قَدْ سَأَلْتُ فِيهِ عَنْ مَسَائِلَ أَشْكَلَتْ عَلَيَّ فَوَرَدَتْ فِي التَّوْقِيعِ بِخَطِّ مَوْلَانَا صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام‌ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ أَرْشَدَكَ اللَّهُ وَ ثَبَّتَكَ مِنْ أَمْرِ الْمُنْكِرِينَ لِي مِنْ أَهْلِ بَيْتِنَا ....... وأَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ وَ أَمَّا مُحَمَّدُ بْنُ عُثْمَانَ الْعَمْرِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ وَ عَنْ أَبِيهِ مِنْ قَبْلُ فَإِنَّهُ ثِقَتِي وَ كِتَابُهُ كِتَابِي...[1]

در کتاب وسائل الشيعة؛ جلد ‌27؛ صفحه 140 /حدیث شماره 33424 نرم افزار نور هم آمده که بیان شده وَ رَوَاهُ الشَّيْخُ فِي كِتَابِ الْغَيْبَةِ عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَيْهِ وَ أَبِي غَالِبٍ الزُّرَارِيِّ وَ غَيْرِهِمَا كُلِّهِمْ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ‌ وَ رَوَاهُ الطَّبْرِسِيُّ فِي الْإِحْتِجَاجِ‌ مِثْلَهُ‌ [2]

مرحوم کلینی (ره) در مقدمه جلد یک کتاب کافی صفحه 47 می فرماید اسحاق بن یعقوب الکلینی عهد مشایخ الکلینی، و شیخ طوسی در کتاب غیبت روایاتی را از مرحوم کلینی نقل می کند که او از استاد خودش اسحاق بن یعقوب نقل می کند که متضمن توقیع و مکتوبه مبارکی است که به خط امام زمان علیه السلام نقل شده است و حضرت امام زمان علیه السلام خطاب به اسحاق بن یعقوب (ره) فرمودند که أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ أَرْشَدَكَ اللَّهُ وَ ثَبَّتَكَ مِنْ أَمْرِ الْمُنْكِرِينَ لِي مِنْ أَهْلِ بَيْتِنَا.

نکات مهم : در این روایت نکات بسیار مهمی بیان شده است: الف) دلالت می کند دعا و سلام حضرت که اسحاق بن یعقوب آدم درستی است و امام علیه السلام از خداوند می خواهد که او را ثابت قدم کند. ب) در این روایت در مباحث و در حوادث امام علیه السلام، اسحاق بن یعقوب و علماء را موظف می کند که رجوع کنند به روات حدیثی که با کفایت هستند و می توانند در مسائل و مشکلات با مبنای روایت حدیث به راحتی فتوا دهند و مسائل و حوادث و سوالات مهم مردم را جواب دهند، بنابراین این حدیث تصریح دارد بر اینکه در زمان غیبت حضرت مباحث را باید فقها و روات حدیثی که شم فقاهت دارند پاسخ دهند، این روایت به ضمیمه روایات دیگر به خوبی قابل این برداشت است که اگر جامعه نیاز به حاکمیت دارد این حاکمیت باید راس آن فقها باشند وروات حدیثی که بقیه شرایط فهم دین را دارند که در روایت اول بیان کردیم. منظور این که اگر امثال شریح قاضی باشند که ورع و تقوا نداشته باشند شرایط را ندارند، و اگر عالم و فقیهی باشند که عالم به علوم ولایت و رهبری جامعه نباشند آنها هم شرایط آن ولایت و رهبری را نخواند داشت.

بعضی گفته اند مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِصَامٍ برای ما معلوم نیست، در مورد مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ گفته اند امامی ثقه شیخ اصحابنا فی وقته، وجایگاه إِسْحَاقَ بْنِ يَعْقُوبَ را توضیح دادیم که امام در مورد او چه گفته است. در سند مشکل فقط در مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِصَامٍ که توثیق ندارد، ولی این روایت در کتب حدیثی ما افراد مختلفی ذکر کرده اند. نظر استاد : دلالت این روایت محکم است.

روایت بعدی در کتاب الكافي (ط - الإسلامية)؛ جلد ‌1؛ صفحه 67 مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَيْنِ عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام- عَنْ‌ رَجُلَيْنِ‌ مِنْ أَصْحَابِنَا بَيْنَهُمَا مُنَازَعَةٌ فِي دَيْنٍ أَوْ مِيرَاثٍ فَتَحَاكَمَا إِلَى السُّلْطَانِ وَ إِلَى الْقُضَاةِ أَيَحِلُّ ذَلِكَ قَالَ مَنْ تَحَاكَمَ إِلَيْهِمْ فِي حَقٍّ أَوْ بَاطِلٍ فَإِنَّمَا تَحَاكَمَ إِلَى الطَّاغُوتِ وَ مَا يَحْكُمُ لَهُ فَإِنَّمَا يَأْخُذُ سُحْتاً وَ إِنْ كَانَ حَقّاً ثَابِتاً لِأَنَّهُ أَخَذَهُ بِحُكْمِ الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أَمَرَ اللَّهُ أَنْ يُكْفَرَ بِهِ، قَالَ اللَّهُ تَعَالَى‌ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ‌ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ قُلْتُ فَكَيْفَ يَصْنَعَانِ قَالَ يَنْظُرَانِ إِلَى مَنْ كَانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَى حَدِيثَنَا وَ نَظَرَ فِي حَلَالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْكَامَنَا فَلْيَرْضَوْا بِهِ حَكَماً فَإِنِّي قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَيْكُمْ حَاكِماً فَإِذَا حَكَمَ بِحُكْمِنَا فَلَمْ يَقْبَلْهُ مِنْهُ فَإِنَّمَا اسْتَخَفَّ بِحُكْمِ اللَّهِ وَ عَلَيْنَا رَدَّ وَ الرَّادُّ عَلَيْنَا الرَّادُّ عَلَى اللَّهِ وَ هُوَ عَلَى حَدِّ الشِّرْكِ بِاللَّهِ قُلْتُ فَإِنْ كَانَ كُلُّ رَجُلٍ اخْتَارَ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِنَا فَرَضِيَا أَنْ يَكُونَا النَّاظِرَيْنِ فِي حَقِّهِمَا وَ اخْتَلَفَا فِيمَا حَكَمَا وَ كِلَاهُمَا اخْتَلَفَا فِي حَدِيثِكُمْ- قَالَ الْحُكْمُ مَا حَكَمَ بِهِ أَعْدَلُهُمَا وَ أَفْقَهُهُمَا وَ أَصْدَقُهُمَا فِي الْحَدِيثِ وَ أَوْرَعُهُمَا وَ لَا يَلْتَفِتْ إِلَى مَا يَحْكُمُ بِهِ الْآخَرُ قَالَ قُلْتُ فَإِنَّهُمَا عَدْلَانِ مَرْضِيَّانِ عِنْدَ أَصْحَابِنَا لَا يُفَضَّلُ وَاحِدٌ مِنْهُمَا عَلَى الْآخَرِ قَالَ فَقَالَ يُنْظَرُ إِلَى مَا كَانَ مِنْ رِوَايَتِهِمْ عَنَّا فِي ذَلِكَ الَّذِي حَكَمَا بِهِ الْمُجْمَعَ عَلَيْهِ مِنْ أَصْحَابِكَ فَيُؤْخَذُ بِهِ مِنْ حُكْمِنَا وَ يُتْرَكُ الشَّاذُّ الَّذِي لَيْسَ بِمَشْهُورٍ عِنْدَ أَصْحَابِكَ فَإِنَّ الْمُجْمَعَ عَلَيْهِ لَا رَيْبَ فِيهِ وَ إِنَّمَا الْأُمُورُ ثَلَاثَةٌ أَمْرٌ بَيِّنٌ رُشْدُهُ فَيُتَّبَعُ وَ أَمْرٌ بَيِّنٌ غَيُّهُ فَيُجْتَنَبُ وَ أَمْرٌ مُشْكِلٌ يُرَدُّ عِلْمُهُ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَى رَسُولِهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص حَلَالٌ بَيِّنٌ وَ حَرَامٌ بَيِّنٌ وَ شُبُهَاتٌ بَيْنَ ذَلِكَ فَمَنْ تَرَكَ الشُّبُهَاتِ نَجَا مِنَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ أَخَذَ بِالشُّبُهَاتِ ارْتَكَبَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ هَلَكَ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُ قُلْتُ فَإِنْ كَانَ الْخَبَرَانِ عَنْكُمَا مَشْهُورَيْنِ قَدْ رَوَاهُمَا الثِّقَاتُ عَنْكُمْ قَالَ يُنْظَرُ فَمَا وَافَقَ حُكْمُهُ حُكْمَ الْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ خَالَفَ الْعَامَّةَ فَيُؤْخَذُ بِهِ وَ يُتْرَكُ مَا خَالَفَ حُكْمُهُ حُكْمَ الْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ وَافَقَ الْعَامَّةَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَ رَأَيْتَ إِنْ كَانَ الْفَقِيهَانِ عَرَفَا حُكْمَهُ مِنَ الْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ وَجَدْنَا أَحَدَ الْخَبَرَيْنِ مُوَافِقاً لِلْعَامَّةِ وَ الْآخَرَ مُخَالِفاً لَهُمْ بِأَيِّ الْخَبَرَيْنِ يُؤْخَذُ قَالَ مَا خَالَفَ الْعَامَّةَ فَفِيهِ الرَّشَادُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَإِنْ وَافَقَهُمَا الْخَبَرَانِ جَمِيعاً قَالَ يُنْظَرُ إِلَى مَا هُمْ إِلَيْهِ أَمْيَلُ حُكَّامُهُمْ وَ قُضَاتُهُمْ فَيُتْرَكُ وَ يُؤْخَذُ بِالْآخَرِ قُلْتُ فَإِنْ وَافَقَ حُكَّامُهُمُ الْخَبَرَيْنِ جَمِيعاً قَالَ إِذَا كَانَ ذَلِكَ فَأَرْجِهِ‌ حَتَّى تَلْقَى إِمَامَكَ فَإِنَّ الْوُقُوفَ عِنْدَ الشُّبُهَاتِ خَيْرٌ مِنَ الِاقْتِحَامِ فِي الْهَلَكَاتِ[3] مختصری از سند این روایت می گویم و در جلسه آینده وارد دلالت این روایت و محتوای روایت شویم.

بررسی راوی ها : از اول راوی ها مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى تا نفر چهارم مشکلی نداریم اما دَاوُدَ بْنِ الْحُصَيْنِ را نجاشی توثیق خاص دارد، مرحوم طوسی می گوید واقفی است، نرم افزار نور این روایت را که { دَاوُدَ بْنِ الْحُصَيْنِ ) هست قبل از وقف (دَاوُدَ بْنِ الْحُصَيْنِ) است، لذا این وقف ضربه ای به سند روایت وارد نمی کند، عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ توثیق خاص برایش پیدا نمی شود ولی در نرم افزار نور بیان شده که امامی ثقه علی التحقیق، که قطعا با تحقیق یک محقق نمی توانیم توثیق برای (عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ) درست کنیم، در بعضی از کتب روایتی را نقل کرده اند که روای آن روایت یزید بن خلیفه است و گفتند روایت یزید بن خلیفه دلالت بر مدح (عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ) دارد که این مطلب را در پیوست کتاب ولایت فقیه مرحوم امام خمینی (ره) اشاره شده است.

بنابراین در این روایت (عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ) مشکل خود (عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ) است که آن هم در حد ممدوح است و کسی نمی تواند بگوید روایت مقبوله (عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ) از نظر ما صحیح است، می تواند بگوید مقبوله عند الفقها و عند الاصحاب، اما سند را نمی شود بگویم صحیح است.

ان شاءالله در جلسه بعد وارد بحث دلالت روایت شویم