درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم/تفسیر سوره بقره /تفسیر آیه 102

﴿وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّياطينُ عَلي‌ مُلْکِ سُلَيْمانَ وَ ما کَفَرَ سُلَيْمانُ وَ لکِنَّ الشَّياطينَ کَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَ ما أُنْزِلَ عَلَي الْمَلَکَيْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ وَ ما يُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّي يَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ ما هُمْ بِضارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ يَتَعَلَّمُونَ ما يَضُرُّهُمْ وَ لا يَنْفَعُهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا يَعْلَمُونَ﴾[1]

در زمان حضرت سلیمان(ع) یهود به دنبال سحر و جادو بودند و معجزات پیامبران را حمل بر سحر و جادو می‌کردند ولی خداوند می فرماید: ﴿وَ ما کَفَرَ سُلَيْمانُ وَ لکِنَّ الشَّياطينَ کَفَرُوا﴾ سلیمان به دنبال سحر و جادو نبود ولی یهود شیاطینی داشتند که به آن‌ها سحر می‌آموختند و آنقدر سحر و جادو گسترش پیدا کرد که خداوند دو ملائکه به نام هاروت و ماروت را مأمور کرد که راه ابطال سحر و جادو را به آن‌ها بیاموزند و هاروت و ماروت به مردم می‌گفتند که ما این راه‌ها را برای ابطال سحر به شما می‌آموزیم و این وسیله امتحان شماست و شما در معرض امتحان خدا هستید و نباید برای سحر کردن دیگران از آن استفاده کنید. ﴿فَلا تَکْفُرْ﴾ مواظب باشید که کافر نشوید.

﴿فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ﴾ کسانی که سحر می‌کردند، بین زن و شوهر جدایی ایجاد می‌کردند و برای مردم مشکلاتی به وجود می‌آوردند ولی هاروت و ماروت دو فرشته‌ای بودند که راه ابطال سحر را به مردم یاد می‌دادند ﴿وَ ما هُمْ بِضارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾ وقتی مردم راه ابطال سحر را یاد گرفتند، باعث جدایی زن و شوهر هم می‌شدند در حالیکه این دو فرشته به مردم توصیه کرده بودند که از سحر استفاده نکنید و از این آموزش‌ها فقط برای ابطال سحر استفاده کنید.

﴿وَ يَتَعَلَّمُونَ ما يَضُرُّهُمْ وَ لا يَنْفَعُهُمْ﴾ مردم یهود به جای اینکه از علم استفاده کنند و عالم شوند و کارهای خوب انجام دهند ولی یهود از علم سوء استفاده می‌کردند. اگر سحر می‌آموختند، با آن مردم را اذیت می‌کردند، دنبال جذب منفعت نبودند بلکه به دنبال ضرر رساندن به مردم بودند ﴿وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ﴾ بدانید که کسانی که باعث آزار و اذیت مردم می‌شوند و چیزی را یاد می‌گیرند که در مسیر خلاف از آن استفاده کنند، نصیبی از آخرت ندارند ﴿وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا يَعْلَمُونَ﴾ و نفس خودشان را به بد چیزی فروخته‌اند. انسان ارزش بالایی دارد ولی به خاطر حسادت و دشمنی کاری انجام می‌دهد که مردم را اذیت کند، بین زن و شوهر را جدایی بیندازد و نفس خودشان را به بهای اندکی می‌فروشند، اگر می‌فهمیدند این کار را نمی‌کردند.

نکته اول: قوم یهود حضرت سلیمان را قبول نداشتند و می‌گفتند که حضرت سلیمان سحر و جادو می‌کند، همانطور که در مورد پیامبر ما نیز همین مطلب را بیان می‌کردند و اعتقاد به پیامبر نداشتند.

نکته دوم: حضرت سلیمان حکومت قوی و سلطنت گسترده‌ای داشت اما در عین حال در زمان ایشان مفسدین زیادی وجود داشتند و همین قوم یهود در زمان حضرت سلیمان به فساد مشغول بودند که معنای آن این است که ممکن است حکومت حق برپا شود ولی در عین حال مفسدین وجود داشته باشند و فساد کنند، غیر از حکومت آقا امام زمان(عج) که در آن فساد ریشه کن خواهد شد. زمان حضرت سلیمان هم حکومت گسترده حق برپا شد و حضرت سلیمان با اینکه پیامبر بود و حکومت خیلی خوبی به وجود آورده بود و همه چیز تحت فرمان ایشان بود، از حیوانات و جن و ملائکه گرفته تا چیزهای دیگر، اما در عین حال عده‌ای بودند که فساد می‌کردند. این نشانه برای این مطلب است که اگر شما حکومتی را تشکیل دادید انتظار نداشته باشید که فساد نباشد، همیشه فساد و خلاف هست ولی ما باید با آن مبارزه کنیم، فساد همیشه وجود دارد مگر اینکه آقا امام زمان(عج) ظهور کند و حکومت تشکیل دهد که در حکومت ایشان فساد وجود ندارد. حتی در زمان پیامبر(ص) هم عده‌ای منافق و مفسد وجود داشتند و مشغول فساد بودند.

نکته سوم: پیامبران غیر از مسأله رسالت و نبوت، حکومت هم برقرار می‌کردند؛ یعنی حضرت سلیمان هم رسول بود و هم حاکم، چنانچه پیامبر ما هم علاوه بر نبوت و رسالت، حاکم هم بود. حکومت همراه با رسالت و نبوت است. اینکه بعضی فکر می‌کنند که حکومت از مسأله نبوت و رسالت جداست، تفکر اشتباهی است.

نکته چهارم: سحر در حد کفر است؛ یعنی کسانی که سحر و جادو می‌کنند، کافر هستند، لذا یکی از مسائلی که مرحوم شیخ انصاری در مکاسب محرمه مطرح می‌فرمایند، مسأله سحر است که حرام بوده و جایز نیست و پول گرفتن در ازای آن گرفته می‌شود، حرام است و کسی که مرتکب سحر و جادو شود کافر است. خداوند نیز در قرآن به صراحت تعبیر به کفر می‌کند ﴿وَ ما کَفَرَ سُلَيْمانُ وَ لکِنَّ الشَّياطينَ کَفَرُوا﴾ سلیمان سحر نمی‌کرد و کافر نبود.

نکته پنجم: هر علم و دانشی دارای منافع و ضررهایی است، معمولا دانش‌ها از یک بعد برای انسان دارای منافعی هستند و از بعد دیگر می‌توان به گونه‌ای استفاده کرد که به ضرر مردم باشد؛ به عنوان مثال هواپیما ساخته می‌شود که از آن استفاده‌های خوبی می شود ولی بعضی با این هواپیما شهرها و روستاها را بمباران می کنند و مردم را می‌کشند. علم است و منافعی دارد ولی بعضی از همین علم در جهت ضرر رساندن به مردم استفاده می‌کنند. لذا در استفاده از علم باید منافع آن علم را در نظر گرفت و مضار آن را کنار گذاشت.

نکته ششم: انسان همیشه دچار وساوس شیطانی و الهامات الهی است؛ یعنی وقتی انسان علم آموخت و توانست با این علم پرواز کند و به مقامات عالی برسد، شیطان او را وسوسه می‌کند تا جلوی رسیدن انسان به مقامات عالی را بگیرد. همیشه کسانی که علم بیشتری دارند، شیطان قوی‌تری هم دارند؛ یعنی شیطان در کنار آن‌ها قرار می‌گیرد و وسوسه می‌کند که آن‌ها را به فساد بکشاند، هر کسی را از راه خودش وارد می‌شود و منحرف می‌کند. به عالم نمی‌گوید شراب بخور، گناهی را به او یاد می‌دهد، به او القا می‌کند که تو عالم هستی و از همه بالاتری، مقام خودش را در ذهنش بالا می‌برد و بدینوسیله عجب و تکبر را در وجود او تقویت می‌کند که نتیجه‌اش ایجاد تکبر و فساد در جامعه است.

لذا در همین آیه شریفه دو نکته در کنار هم وجود دارد: یکی ﴿يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْر﴾ است که توسط شیاطین انجام می‌شد و دیگری تعلیم بطلان سحر است که توسط هاروت و ماروت به مردم انجام می‌شد. شما می‌توانید سحر را بیاموزید و از این طریق برای مردم مشکل به وجود بیاورید و یا راه ابطال سحر را یاد بگیرید و به مردم خدمت کنید. شما هستید که باید در مقابل وساوس شیطانی مقاومت کنید که این وسوسه‌ها همانطور که در آیه هم آمده وسیله امتحان خداوند است.

نکته هفتم: یکی از کارهای شیطانی آن است که انسان بین زن و شوهر فتنه کند و جدایی بیندازد. یکی از گناهان بزرگی که قوم یهود مرتکب می‌شدند این بود که بین زن و شوهر اختلاف و جدایی می انداختند و تمتعات نفسانی خود را بدینوسیله تأمین می‌کردند لذا تا جایی که امکان دارد باید سعی کنیم بین زن و شوهر صلح و صفا دهیم که جدایی حاصل نشود اینکه گفته می‌شود طلاق بدترین چیز است به خاطر همین است.

﴿وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّياطينُ عَلي‌ مُلْکِ سُلَيْمانَ﴾ در اینکه معنای تلاوت چیست؟ تتلو از ماده تلاوت است و بعضی از مفسرین در معنای آن گفته‌اند که تلاوت یعنی قرائتی که تبعیت شود؛ یعنی گاهی کسی حرفی میزند ولی شما گوش نمی‌کنید و توجه نمی‌کنید، ولی گاهی شخصی حرفی می‌زند که شما توجه می‌کنید و به آن عمل می‌کنید. یهود از شیطان تبعیت می‌کردند و هرچه دستور می‌داد عمل می‌کردند، شیطان سحر را یاد می‌داد و آن‌ها به سحر عمل می‌کردند.