درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر سوره بقره/ آیه 86

﴿أُولئِکَ الَّذينَ اشْتَرَوُا الْحَياةَ الدُّنْيا بِالْآخِرَةِ فَلا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ﴾[1]

تفسیر آیه 86: صحبت در تفسیر آیه هشتاد و ششم سوره مبارکه بقره است. در آیات قبل در رابطه با بنی اسرائیل مطالبی مطرح شد و گفتیم که بنی‌اسرائیل کسانی بودند که مردم را می‌کشتند و آن‌ها را آواره می‌کردند و ﴿تُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ﴾ بودند. در آیه قبل داشتیم که ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَريقاً مِنْکُمْ مِنْ دِيارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ إِنْ يَأْتُوکُمْ أُساري‌ تُفادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْکُمْ إِخْراجُهُمْ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ﴾ این‌ها از خصوصیات بنی‌اسرائیل بود یکی اینکه افراد را می‌کشتند، دیگر اینکه مردم را آواره می‌کردند، سوم اینکه به بعضی از کتاب ایمان داشتند و به بعضی ایمان نداشتند. این از خصوصیات بنی‌اسرائیل بود.

﴿فَلا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ﴾ شفاعت شامل بنی‌اسرائیل نمی‌شود همچنین تخفیف عذاب شامل کسانی که اینچنین هستند، نمی‌شود و خداوند به آن‌ها کمک نمی‌کند. «ف» در فلایخفف نتیجه دنیا طلبی را معرفی کرده و به این معناست که چون اینها دنیا را هدف قرار داده‌اند، هیچگونه کمک و تخفیفی به آن‌ها داده نمی‌شود.

متأسفانه بعضی از ما اینگونه هستیم، در این مملکت هرچه بدبختی می‌بینید که برای مردم به وجود آمده به خاطر این است که عده‌ای به خاطر نفعشان، خلاف قانون و خلاف اسلام انجام می‌دهند. تخلفاتی که وزرا و وکلا و مدیران و مسئولین انجام می‌دهند به خاطر این است که دنیا را هدف قرار داده و به خاطر به دست آوردن دنیا خلاف شرع انجام می‌دهند. اگر ما اخلاص داشته باشیم و برای خدا کار انجام دهیم و به دنیا توجه نکنیم، دنیا سراغ ما می‌آید، اما اگر به خاطر دنیا محرمات پروردگار را انجام دهید به خواست خودتان نمی‌رسید. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿خُذُوا مٰا آتَیْنَاکُمْ بِقُوَّةٍ﴾[2] یعنی دستورات خدا را محکم بگیرید، فرامین پروردگار، واجبات و محرمات را محکم بگیرید و عمل کنید که به نفع شماست.

ریشه مشکلات در دنیاطلبی است و نکته مهم‌تر این است که غرور انسان را بگیرد، اگر انسان مغرور شود، باعث می‌شود که انسان دنیاطلب شود و این دنیاطلبی باعث می‌شود که انسان تمام مسائل را زیرپا بگذارد. در آیات قبل داشتیم که بنی‌اسرائیل می‌گفتند: ﴿لَنْ تَمَسَّنَا النّارُ إلّا أیّاماً مَعْدُودَةً﴾[3] تفکر آن‌ها این شد که چند روز عذاب می‌شویم و بعد به بهشت می‌رویم. فقط بهشت و رحمان و رحیم بودن خدا را نباید بیان کرد بلکه از قهار بودن خداوند هم باید صحبت کرد، مردم باید به آخرت هم توجه داشته باشند، اگر فقط به رحمانیت و رحیمیت خداوند پرداخته شود، مردم یکه‌تاز می‌شوند و می‌گویند هر گناهی که انجام دهیم خدا می‌بخشد، لذا باید به هر دو جنبه توجه شود. علمای بنی‌اسرائیل به آنها اینگونه القا کرده بودند و به جایی رسیدند که می‌گفتند: ﴿نَحْنُ أبْناءُ اللهِ وَ أحِبّائُهُ﴾[4] ما بچه‌ها و دوستان خدا هستیم و با خدا فامیل هستیم، وقتی اینگونه با مردم صحبت شود، به آخرت توجه نمی‌کنند و از جهنم نمی‌ترسند و وقتی که از جهنم نترسند، دنیاطلب می‌شوند.

یکی از اشکالات این است که ما فقط به جنبه رحمانیت و رحیمیت خداوند توجه می‌کنیم، در حالیکه باید به هر دو جنبه دنیا و آخرت توجه داشته باشیم. دنیا هم خوب است، «الدنیا مزرعة الآخرة»[5] دنیا را باید دوست داشت اما به این عنوان که در این دنیا برای آخرت خودمان تلاش کنیم نه اینکه هدف ما دنیا باشد. دنیا وسیله‌ای است که ما با آن به آخرت برسیم.

گناه کردن با غرور و عناد خیلی بد است؛ گاهی انسان جوان است و گناه می‌کند و بعد موفق به توبه می‌شود و گاهی شخصی با غرور و عناد گناه می‌کند؛ مشکل بنی‌اسرائیل این بود که گناهانشان از روی عناد بود لذا در آنجا خداوند می‌فرماید: ﴿تُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ﴾ یعنی با عناد، کفر می‌ورزند.

نکته دیگر این است که انسان از نظر تکوینی آزاد است ولی از نظر تشریعی محدود است یعنی شما آزاد هستید و می‌توانید کارهای خلاف را انجام دهید یا انجام ندهید ولی تشریعا خداوند به شما دستور داده که خلاف نکنید و مرتکب گناه نشوید، لذا این آیه شریفه می‌فرماید: ﴿أُولئِکَ الَّذينَ اشْتَرَوُا الْحَياةَ الدُّنْيا بِالْآخِرَةِ﴾ یعنی خودشان با اختیار خودشان دنیا را انتخاب کرده و آخرت را رها کرده‌اند.