درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر سوره بقره/ آیه 82

﴿وَ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فيها خالِدُونَ﴾[1]

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در تفسیر آیه هشتاد و دوم سوره مبارکه بقره است. در آیه قبل صحبت شد کسی که گناهکار می‌شود، اگر به‌مراتب بالای گناه برسد به‌طوری‌که ﴿وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطيئَتُهُ﴾ تمام وجودش را گناه و معصیت گرفته، ﴿فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ﴾ این‌ها در آتش جهنم، مخلّد خواهند بود. درآیات گذشته هم اشاره شد که کسانی که زیاد گناه می‌کنند، کم‌کم اعتقادشان به معاد از بین می‌رود یعنی به این نتیجه می‌رسند که معادی وجود ندارد و منکر قیامت می‌شوند و باعث می‌شود اعتقادشان منحرف شود. هم عملاً گناهکار هستند و گناه بر آن‌ها احاطه پیداکرده و هم منکر معاد می‌شوند و درنتیجه جایگاهشان جهنم است و در آن مخلّد هستند.

اما ﴿وَ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ﴾ کسانی که ایمان داشته باشند و کارهای خوب و اعمال صالح داشته باشند، ﴿أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فيها خالِدُونَ﴾ این‌ها اهل بهشت و مخلّد در بهشت هستند. این دو آیه شریفه یکی تهدید و دیگری تبشیر است.

مطلب اول: این دو نکته یعنی تهدید و تبشیر در کنار هم نتیجه‌بخش است؛ یعنی اگر شما می‌خواهید اداره یا جمعیتی را مدیریت کنید، در کنار تهدید، تبشیر و تشویق هم داشته باشید. اگر تشویق در کنار تهدید با تناسب انجام شود، جامعه به سمت کمال می‌رود و کامل می‌شود. خداوند متعال هم برای جامعه بشریت این دو مطلب یعنی تهدید و تبشیر را بیان نموده که اگر بدعمل کردید به آتش جهنم مبتلا می‌شوید و اگر خوب عمل کردید جایگاه شما بهشت است. این‌یک حرکت مهم است که باید در جامعه به آن توجه شود، با تهدید به‌تنهایی نمی‌توان جامعه را حرکت داد، اگر در کنار تهدید، تشویق باشد، جامعه به‌سوی پیشرفت حرکت می‌کند، چنانچه خداوند متعال این کار را انجام داده است.

مطلب دوم: روایتی در کتاب بحارالانوار نقل‌شده که «ما من عبد و فی قلبه نکته بیضاء فإذا أذنب ذنباً خرج فی النکتة نکتة بیضاء فإن تاب ذهب ذلک السودا و إن تمادی فی الذنوب زاد تلک السودا حتی يغطي البياض، فاذا غطى البياض لم يرجع صاحبه إلى خير أبدا، وهو قول الله عزوجل: «كلا بل ران على قلوبهم ما كانوا يكسبون»»[2]

انسان وقتی از مادر متولد می‌شود قلبش پاک است نقطه سیاهی در قلبش وجود ندارد، لکن گناه باعث می‌شود که یک نقطه سیاه در قلبش ایجاد شود. اگر توبه کرد آن نقطه سیاه پاک می‌شود و اگر ادامه داد و گناه را تکرار کرد، آن نقطه سیاه زیاد می‌شود و گاهی آن‌قدر نقطه‌های سیاه در قلب انسان زیاد می‌شود که دیگر آن سفیدی قلب خیلی کم و پوشیده می‌شود وقتی دیگر صفحه قلب ما سیاه شد و آن سفیدی رفت، به دنبال کار خیر نمی‌رویم و به دنبال گناه و معصیت هستیم و این اشاره به این آیه شریفه است که می‌فرماید: ﴿كَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِم مَّا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾[3] این سیاهی در قلب آن‌ها می‌آید به خاطر کارهایی که انجام می‌دهند و هرچه سیاه‌تر می‌شود برگشت سخت‌تر می‌شود. خدا نکند که انسان به گناه عادت کند و نتواند از آن دست بردارد.

مطلب سوم: آیه شریفه می‌فرماید: ﴿وَ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ﴾ ایمان داشته باشید و اعمال صالح انجام دهید. ﴿الصالحات﴾ جمع محلّی به الف و لام است و افاده عموم می‌کند؛ یعنی نه یک کار خوب، بلکه همه کارهای خوب را انجام دهید، اگر همه کارهای خوب را انجام دهید، محرمات را ترک کرده و واجبات را انجام دهید، بهشت جایگاه شماست. هم حسن فاعلی و هم حسن فعلی، ﴿وَ الَّذينَ آمَنُوا﴾ یعنی حسن فاعلی و ﴿عَمِلُوا الصَّالِحاتِ﴾ یعنی حسن فعلی؛ وقتی به خداوند ایمان داشته باشید، ایمان شما کامل می‌شود و وقتی ایمان کامل شد قلب شما پاک و صاف می‌شود، این حسن فاعلی است. حال اگر حسن فاعلی را به حسن فعلی مقرون کنید، ﴿أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فيها خالِدُونَ﴾ جایگاه شما در بهشت است و در آن مخلّد هستید، اما اگر ایمان بدون عمل صالح باشد یا عمل صالح بدون ایمان باشد، تضمینی برای خلود در بهشت وجود ندارد.

این اعمال مباشری و تسبیبی یا اعمال حسنات است و یا سیئات؛ اگر کارهای مباشری و تسبیبی شما حسنه باشد، خوش به حالتان چراکه: ﴿مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا﴾[4] شما یک حسنه انجام می‌دهید ولی در مقابل ده برابر به شما جزای خیر می‌دهند؛ اما اگر کارهای مباشری شما، سیئه باشد، درصورتی‌که توبه نکنید، جزای آن را به همان مقدار می‌بینید ﴿وَمَن جَاء بِالسَّيِّئَةِ فَلاَ يُجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا﴾[5] پس لطف خداوند در این آیات به‌وضوح مشاهده می‌شود، اما در سیئات تسبیبی، «من سنّ سنّة حسنة فله أجر من عمل بها و من سنّ سنّة سیّئة فعلیه وزر من عمل بها»[6] این روایت راجع به حسنات و سیئاتی است که تسبیباً انجام‌شده است. اعمال مباشری که در روایت قبل بیان شد اگر حسنه باشد ده برابر جزا داده می‌شود و اگر سیئه باشد و فرصت توبه پیدا نشود، یک مجازات وجود دارد و اگر توبه کند که آن مجازات پاک می‌شود؛ اما اگر اعمال تسبیبی انجام دادید؛ یعنی سبب شدید، یا سبب حسنات هستید و یا سبب سیئات؛ در این رابطه این قانون حاکم است که هرکسی به دستور شما در انجام حسنات عمل کرد، شما در ثوابش شریک هستید، اما اگر دستورات خلاف عقل و شرع دادید، گناه کسانی که انجام می‌دهند به گردن شما هم می‌آید؛ یعنی شما در گناه آن‌ها شریک می‌شوید. باید به سؤالاتی که از شما می‌شود پاسخ صحیح بدهید و اگر پاسخ اشتباه بدهید و مردم به‌اشتباه بیفتند و دچار سیئات شوند، شما در آن شریک هستید.