درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث صحیح و اعم بود و اینکه آیا بین افراد مختلف ماهیت، جامعی وجود دارد یا نه؟ نماز صحیح مصادیق مختلفی دارد؛ کسی که سالم و مختار است نماز را با تمام اجزایش ادا می‌کند اما کسی که مریض یا درحال غرق شدن است نمی‌تواند اجزایی مانند رکوع یا سجده را مانند انسان سالم یا مختار ادا کند. همچنین نماز فاسد نیز مراتب متفاوتی دارد؛ عمداً باشد، سهواً باشد یا ... . جامع نماز صحیح یا فاسد چیست؟ بدون رکوع، بدون سجود با اشاره یا ...؟

قول به عدم جامع

مرحوم محقق نائینی درباره تصویر جامع می‌فرماید «في غایة الاشکال»[1] چون مراتب بسیار زیاد است نمی‌توان چیزی که جامع همه این‌ها باشد را تصویر نمود.

قول به تصویر جامع

محقق سبزواری (رحمه‌الله) می‌فرماید که می‌توان تصویر جامع نمود؛[2]

احتمال اول: جامع نماز صحیح مثل ﴿إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَر﴾[3] یا «الصلاة معراج المؤمن» یا «الصلاة قربان کل تقی». نماز مریض و غریق هم «تنهی الفحشاء و المنکر» است اما به نحو الاقتضاء؛ یعنی نماز مریض با اشاره ممکن است با توجه باشد و از نماز من سالم با طول و تفصیل هم بهتر باشد. نماز شأنیت این آثار را دارد نه فعلیت؛ هر نمازی فعلیت «تنهی الفحشاء و المنکر» و سایر آثار را ندارد؛ نماز بدون توجه، ممکن است این ویژگی‌ها را نداشته باشد. پس جامع آن نمازی است که شأن و اقتضای «تنهی الفحشاء و المنکر» و سایر آثار را داشته باشد.

احتمال دوم: جامع دیگری که می‌توان برای نماز داشت این است که بعضی از اجزا را داشته و بعضی را نداشته باشد؛ مثلاً اگر رکوع یا تکبیر را انجام نداد، نماز است اما نماز فاسد است. این جامع هم بنا بر اقتضاء و شأنیت است؛ یعنی شأن نماز را دارد اما فعلیت نماز به این است که تمام اجزا و شرایط، محقق شود. رکوع، سجود یا ... برای مریض یا غرقاء جزء نماز نیست اما برای سالم یا مختار جزء است.

احتمال سوم: نماز وجود اعتباری است که شارع آن را اعتبار کرده و اجزای این وجود اعتباری ممکن است کم یا زیاد شود؛ بنابراین وجودی خارجی نیست.

احتمال چهارم: نماز حال است؛ «حالة توجه العابد الی المعبود» زمانی که عابد توجه قلبی را به معبود معطوف می‌کند، عنوان صلاة بر آن محقق می‌شود؛ این حالت را همه انسان‌ها در هر حالتی دارند، خواه سالم باشد یا مریض یا ... . نیت و توجه، مهم است و سایر موارد، اجزا و شرایط هستند.

اشکال استاد: البته توجه دارید که نیت هم مانند رکوع، سجود و ... یکی از اجزای نماز است؛ پس بازگشت این احتمال به همان احتمال دوم است که نماز یک جزء یا بیشتر است. مثل تعریف کلمه که «ما ترکّب من حرف فصاعداً». نماز هم گاهی یک جزء دارد و گاهی بیشتر؛ «الصلاة ما ترکب من جزء فصاعداً».

مرحوم سبزواری می‌فرماید که جامع نیاز نیست که روشن باشد بلکه گاهی مهمل است. این اجمال و ابهام، مشکلی ایجاد نمی‌کند و اشاره به همان ماهیت است.

به نظر ما پاسخ مرحوم سبزواری به مرحوم نائینی درست است و هرچند با اجمال و ابهام، می‌توان جامعی را بنا بر هر دو قول صحیحی با اعمی داشت.