درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / حقیقت شرعیه

خلاصه درس

صحبت در مورد وضع بوسیله استعمال بود؛ یعنی حین استعمال لفظ در معنایی، وضع محقق شود که به آن وضع استعمالی گویند مثل: «جئنی بماءٍ» در این‌جا دو هدف دنبال می‌شود 1ـ استعمال لفظ در معنا که درخواست آب می‌کند 2ـ وضع لفظ «ماء» برای جسم سیال. محقق نائینی (ره) اشکال کردند که جمع بین لحاظ آلی و استقلالی امکان ندارد یعنی در استعمال الفاظ برای معانی، لحاظ، آلی است ولی در وضع الفاظ، لحاظ، استقلالی است و ممکن نیست که در آنِ واحد باهم جمع شوند، که در بحث گذشته جواب‌هایی به این اشکال داده شد.

دفع سوم از اشکال محقق نائینی

شیخ حسین حلی (ره) می‌فرماید: «إنّه لو کان ذالک المستعمل قد قصد الوضع و إنشائه بذالک الاستعمال، لکان تعدّد اللحاظ لازماً. اما اذا فرضنا أنه لم یقصد إلا الاستعمال، غایته أنه علی أنّ ذالک اللفظ قد أعمله فی حاق حقیقة لا بالعنایة و التجوز و عن الاستعمال بذالک القصد یتحقق الوضع قهراً و یکون اللفظ حقیقة فی المعنی، فلا یلزم فیه تعدّد اللحاظ».[1]

به نظر مرحوم حلّی، اشکال محقق نائینی (ره) در صورتی وارد است که قصد وضع و استعمال باهم باشد و این جمع، بین لحاظ آلی و استقلالی پیش می‌آید، اما اگر فرض کنیم که فقط قصد استعمال دارد؛ مثلاً واضع در هنگام تشنگی می‌گوید: «جئنی بماء» که به‌صورت حقیقت بیان می‌کند نه مجاز و فقط قصد او هم استعمال بوده ولی در این‌جا به صورت قهری وضع هم محقق می‌شود؛ پس استعمال قصدی ولی وضع قهری است.

البته این کلام زمانی صحیح است که ما بپذیریم وضع به صورت قهری هم محقق شود ولی بر مبنای کسانی مثل محقق خوئی (ره) که وضع را تعهد می‌دانستند، این قول صحیح نیست و کلام مرحوم حسین حلی طبق این مبنا است که وضع به معنای ارتباط نزدیک بین لفظ و معنا باشد یعنی با استعمال، این ارتباط محقق شود.

دفع چهارم از اشکال محقق نائینی (ره)

محقق خوئی (ره) می‌فرماید: «إنّ هذا الإشکال وارد علی مبنی کون حقیقة الوضع إنشاء؛ لأنّ الوضع حینئذٍ یتحقق بنفس التلفظ و الإنشاء. و أما بناءً علی مختارنا من کونه هو التعهّد و الإلتزام فیقع الوضع قبل الاستعمال بطبیعة الحال؛ لأنّ الإلتزام یتحقق قبل التکلّم، فلا یکون فی نفس الاستعمال لحاظان».[2]

به نظر محقق خوئی که از شاگردان مبرز محقق نائینی (ره) بودند، اشکال جمع بین لحاظ آلی و استقلالی در صورتی است که حقیقت وضع بر مبنای إنشاء باشد اما بنابر نظر مختار که وضع تعهد است، اشکال محقق نائینی وارد نیست چون وضع امری قلبی است که نیازی به استعمال ندارد و شما در ابتدا تصمیم می‌گیرید که لفظ «ماء» را برای جسم سیال وضع کنید و سپس آن را استعمال می‌کنید؛ بنابراین لحاظ استقلالی اول است و مرحله دوم لحاظ آلی و استعمالی می‌آید و بوسله استعمال، وضع ابراز می‌شود؛ لذا جمع بین لحاظ استقلالی و آلی نیست.

به نظر ما اشکال محقق نائینی (ره) حتی بنابر مبنای إنشاء هم وارد نیست؛ چون برای استعمال واحد، آنات متعدد است؛ مثل این‌که با لفظ «عین» معانی بسیاری در ذهن شما خطور می‌کند و ممکن است در یک زمان، هم لحاظ آلی، هم لحاظ استقلالی اول و هم استقلالی دوم محقق شود و هیچ محذوریتی پیش نمی‌آید و بنابر مبنای تعهد هم چون وضع قبل از تلفظ حاصل می‌شود و امری قلبی است لذا اشکال محقق نائینی وارد نیست.

اشکال بر محقق خوئی (ره)

آیت‌الله مکارم (حفظه‌الله) می‌فرماید: «فیه، اولاً: ما مرّ من الاشکال فی اصل مبناه فی حقیقة الوضع. و ثانیاً: سلّمنا إلّا أنّ التعهد المحض من دون الإبراز و الإظهار لا أثر له؛ لعدم إیجابه التفاهم فی الالفاظ الذی هو الغایة فی الوضع و لا اشکال فی أنّ الالتزام مع الإبراز یحتاج إلی اللحاظ الاستقلالی؛ مضافاً إلی اللحاظ الآلی؛ لأنّ إبراز الالتزام بالفظ یحتاج النظر إلیه مستقلاً، فیبقی الإشکال علی حاله».[3]

توضیح: به فرض قبول مبنای تعهّد، اشکال باقی است؛ چون تعهد بدون ابراز و اظهار، اثر ندارد بلکه تعهد با ابراز وضع است مثلاً در قلب، لفظ «ماء» را برای جسم سیال قرار داده اما تا زمانی که استعمال نشده، وضع نیست و هنگامی هم استعمال شود جمع بین لحاظ استقلالی و آلی می‌شود و اگر تعهد بدون ابراز مدّ نظر باشد وضع نیست؛ لذا اشکال محقق نائینی (ره) همچنان باقی است.

به نظر ما اشکال آیت‌الله مکارم(حفظه‌الله) بر محقق خوئی (ره) بنابر مبنای تعهد وارد است اما از آن‌جایی که برای استعمال، آنات بسیاری است پس لحاظات متعدد قابل فرض است و وضع هم امری اعتباری است که در آن محالیت نیست.