درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /علامت حقیقت و مجاز

خلاصه جلسه گذشته: صحبت بحث اصول فقه درباره علائم حقیقت بود. یک از این علائم، اطراد است. معنای اطراد «شیوع الاستعمال فی معنی بلا قرینة» است. اگر لفظی بدون قرینه در معنایی شیوع در استعمال داشت، معنای حقیقی آن لفظ است.

آیت‌الله مکارم[1] و آیت‌الله سبحانی[2] (حفظهماالله) این بحث را توضیح داده‌اند.

قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ ...﴾[3] معنای «غنمتم» در آیه چیست؟ اهل سنت می‌گویند: ‌وقتی جنگی شد و غنائمی از دارالحرب به دست آمد، باید خمس آن را داد اما علمای شیعه معتقدند که «غنمتم» اختصاص به غنایم دارالحرب ندارد. با توجه به آیات، روایات و کتب لغت، ماده غنیمت به معنای مطلق فائده است؛ پس هرکس باید خمس مطلق فائده‌هایی که می‌برد را بدهد که اگر به این آیه عمل شود، امور دینی و معیشت مستضعفان تأمین خواهد شد. به وسیله اطراد می‌توان پاسخ اهل سنت را داد.

یکی از موارد وجوب خمس، «کنز» است. معنای کنز را برخی گفته‌اند آن گنج‌هایی است که زیر زمین است. معنای دیگر کنز آن مال قیمتی است که انسان آن را مستور می‌کند. وقتی سکه‌های طلا را در گاوصندوق نسوز پنهان می‌کنید تا دزد نبرد، گنج است. در قرآن کریم آمده است: ﴿... وَ كانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُما...﴾[4] این‌گونه نبود که زمین را بکنند و در آنجا گنجی بیابند بلکه آن را با دست خود در آنجا مخفی کرده بودند و ملک خودشان بود.

پاسخ: العلم التفصیلی علی المعنی الحقیقی یتوقف علی الاطراد و الاطراد یتوقف علی العلم الاجمالی. ابتدا انسان، علم اجمالی به معنای حقیقی دارد و اطراد باعث می‌شود که علم تفصیلی به معنای حقیقی پیدا کند.

اشکال دوم: معنای اطراد آیا «اطراد التبادر» است یا «اطراد الاستعمال»؟ اطراد تبادر یعنی لفظی را می‌گویم و یکی از مردم، معنایی را می‌فهمد. می‌گویم: «جئنی بماء» برایم آب می‌آورد، به دومی، سومی و ... می‌گویم، بازهم آب می‌آورند. آیا تبادر علامت معنای حقیقی است یا باید اطراد و شیوع تبادر باشد؟ اطراد استعمال یعنی این لفظ در این معنا بدون قرینه شیوع استعمال دارد. اگر اطراد تبادر باشد، یعنی اطراد یکی از شروط تبادر است؛ پس تبادر برای یک نفر علامت حقیقت نیست بلکه باید تبادر برای افراد زیادی محقق شود. اگر آن را اطراد استعمال بدانید، اختصاص به معنای حقیقی ندارد بلکه اطراد استعمال لفظ، در معنای مجازی هم وجود دارد.

پاسخ: به نظر ما اطراد و شیوع استعمال لفظ در معنایی بدون قرینه، علامت حقیقت است و یکی از شروط تبادر نیست.