درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /علامت حقیقت و مجاز

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره علامت حقیقت بود. اولین علامتی که مطرح شد، تنصیص اهل لغت بود؛ یعنی اهل لغت به صراحت بیان کنند که موضوع‌له لفظی فلان چیز است. ما گفتیم که اگر از قول لغوی اطمینان حاصل شود حجت است و اگر اطمینان نباشد، معنای حقیقی لغت را نمی‌توان به دست آورد و بر اساس آن فتوا داد.

سید مرتضی (رحمه‌الله) می‌فرماید: «يتلوه في القوّة أن يستعملوا اللفظ في بعض الفوائد و لا يدلّونا على إنّهم متجوّزون بها مستعيرون لها، فيعلم‌ إنّها حقيقة. و لهذا نقول: إنّ‌ ظاهر استعمال أهل اللغة اللفظة في شي‌ء دلالة على أنّها حقيقة فيه إلّا أن ينقلنا ناقل عن هذا الظاهر».[1]

علامه حلی (رحمه‌الله) می‌فرماید: «إستعمال أهل اللغة لفظاً مجرّداً عند قصد الإفهام لمعنى معيّن و لو عبّروا عنه بغيره، أو عبّروا به عن غيره لم يجرّدوه بل ضمّوا إليه قرينةً فيعلم أنّ الأوّل حقيقة».[2]

به نظر ما استعمال اهل لغت در صورتی که وحدت در معنا باشد حقیقت است. اگر یک معنا شده باشد هرچند که تصریح نکرده باشند که معنای حقیقی است اما اگر معانی متعددی ذکر شده باشد، علامت حقیقت نیست.

قول اول: استعمال مطلقا علامت حقیقت است[3]

آیت‌الله مکارم (سلمه‌الله) می‌فرماید: «إنّا لا نقول بأنّ احتمال القرينة و احتمال المجاز ينتفي بمجرّد الاستعمال و لو في كلام واحد، بل نقول إنّ اطّراد الاستعمال يكون نافياً و رادّاً للمجاز و وجود القرينة. و فرق بين اطّراد الاستعمال و مجرّد الاستعمال. و ما ذكره ممّا لا دليل عليه، كما أشار إليه المحقّقون من الأصحاب».[4]

به نظر ما فرمایش آیت‌الله مکارم (سلمه‌الله) درست است و اگر لفظی بدون قرینه در معنایی اتراد در استعمال داشت، علامت حقیقت است اما اگر به حد شیوع نرسیده باشد، علامت حقیقت نیست.

مرحوم وحید بهبهانی می‌فرماید: «إنّ الاستعمال أعمّ من الحقيقة هو ما إذا علم المستعمل فيه، لكن لم يعلم كونه حقيقةً أو مجازاً».[5]

اگر وحدت مستعمل‌فیه باشد و فقط در یک معنا استعمال می‌شود، حقیقت است و اگر تعدد مستعمل‌فیه است، علامت حقیقت نیست.[6]

به نظر ما این نظریه درست است. اگر در یک معنا استعمال شود، علامت حقیقت است اما اگر در چند معنا استعمال شد، محل تردید است؛ پس نمی‌تواند علامت حقیقت باشد.