درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /تبعیت و عدم تبعیت دلالت از اراده

خلاصه جلسه گذشته: بحث درباره کلام محقق خراسانی (رحمه‌الله) بود که آیا دلالت الفاظ بر معانی تابع اراده متکلم است یا تابع اراده نیست؟

مرحوم آخوند( رحمه‌الله) قائل است که دلالت الفاظ بر معانی، ذاتی است و ارتباطی به اراده متکلم ندارد خواه متکلم اراده کرده باشد خواه اراده نکرده باشد، لفظ آن معنا را می‌رساند. «لا ريب‌ في كون الألفاظ موضوعةً بإزاء معانيها من حيث هي،‌ لا من حيث‌ هي مرادة للافظها».[1]

شما فرمودید که مَجازات دارای علاقه بالطبع هستند نه علاقه بالوضع؛ یعنی در استعمالات مجازی اگر طبع انسان و عرف آن استعمال مجازی را بپسندد استعمال جایز است و اگر طبع انسان و عرف آن استعمال مجازی را نپسندد جایز نیست. حال از آنجایی که شما ملاک استعمال مجازات را طبع انسان قرار داده‌اید، به ناچار باید اراده را نیز در کنار آن قرار دهید یعنی باید اراده در کنار دلالت باشد (درحالی‌که مرحوم آخوند قائل بودند که دلالت تابع اراده نیست و اراده نقشی در دلالت ندارد) مثال: رایتُ اسداً یرمی (شیری را دیدم که تیراندازی می‌کرد) این استعمال مجازی است و عرف و طبع آن را می‌پسندد. اینکه متکلم این جمله را می‌گوید مرادش این است که مرد شجاعی را دیدم و در این جا اراده متکلم دخالت دارد اما اگر مراد از «اسد» این باشد که شخصی را دیدم که بوی بدی می‌داد در این مثال طبع انسان این استعمال را نمی‌پذیرد.[2]

نظر ما نیز همین است که دلالت تابع اراده نیست و این بحث ابهامی ندارد.

دلیل اول:کسی که از وضع مطلع باشد دلالت برای او محقق است و نیازی نیست از اراده اطلاع داشته باشد یعنی با آگاهی از وضع، تفهیم و تفهم حاصل می‌شود و نیازی به اطلاع از اراده متکلم احساس نمی‌شود.[3]

دلیل دوم: اگر شخص خواب، ساهی یا شخصی که فاقد اراده است این الفاظ را استفاده کند دلالت را می‌رساند و هیچ اراده‌ای هم موجود نیست. [4]

دلیل سوم: آگاهی از لغت برای دلالت کافی است و نیازی به اراده نیست. [5]

دلیل چهارم: اراده با دلالت فهمیده می‌شود و مقدم بر دلالت است و اگر دلالت متوقف بر اراده باشد دور لازم می‌آید. [6] وصیت‌نامه مرحوم امام (رحمه‌الله) کاشف از اراده امام است و مردم از الفاظ وصیت‌نامه اراده امام را کشف می‌کنند.