درس حدیث استاد محسن فقیهی
97/10/10
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: شرط صحت استعمال مجازی/ وضع
امر سوم: صحت استعمال مجازیآیا استعمال مجازی بالوضع است یا بالطبع؟ استعمالات مجازی که در قرآن، روایات و سخن مردم استفاده می‌شود آیا با اجازه واضع است یا مربوط به ذوق سلیم متکلم است؟نظر اول: بالوضعاگر گفته شود این استعمالات بالوضع است یعنی بر اساس ضابطه معین است؛ باید یکی از 25 علاقه مطرح‌شده مانند علاقه مشابهت، جزء و کل و ... وجود داشته باشد تا استعمال مجازی اجازه داده شود.نظر مشهور علما آن است که استعمالات مجازی بالوضع است؛ یعنی باید آن علایق رعایت شوند.نظر دوم: بالطبعنظر دوم می‌گوید استعمالات مجازی، مربوط به ذوق سلیم انسان است؛ انسان با ذوق خود مناسب می‌بیند که لفظی را در معنای مجازی استعمال کند که به آن «استحسان الطبع» گفته می‌شود؛ بنابراین ملاحظه علایق لازم نیست. شاعری با طبع خود شعر می‌گوید و مجاز استفاده می‌کند، اگر از او بپرسند که در این مجاز کدام علاقه استفاده شده، ممکن است نتواند بگوید اما همه از این مجاز لذت می‌برند.محقق خویی می‌فرماید: «ان عدم انحصار الواضع بشخص أو جماعة لا يدع مجالا و موضوعاً للبحث المذكور، فانه مبتن على أن يكون الواضع من أهل كل لغة شخصاً خاصاً أو جماعة معينين، ليقال ان جواز استعمال اللفظ في المعنى المجازي هل هو منوط بإذنه أم لا؟ و اما إذا لم يكن الواضع منحصراً بشخص أو جماعة و كان كل مستعمل واضعاً فلا مجال له أصلاً».[1]
اگر گفته شود واضع خاصی برای الفاظ وجود ندارد و واضع، مردم هستند دیگر آن علایق بیست‌وپنج‌گانه مطرح نیست و دلیل استعمال مجازی ذوق سلیم است. واضع نمی‌تواند در استعمال مجازات دخالت کند بلکه نهایت می‌تواند لفظی را برای معنای حقیقی وضع کند و مردم هر جا که ذوق و عرف بپسندد، لفظ را در معنای مجازی استعمال می‌کنند.اشکال: به نظر ما این فرمایش محقق خویی، درست نیست؛ زیرا مقصود از بحث این نیست که واضعی داشته و واضع، لغتی را برای معنایی وضع کند، سپس ما آن لفظ را در معنای مجازی استفاده کنیم و واضع این را اجازه دهد؛ بلکه مقصود آن است که آیا ضابطه معیّنی برای استعمالات مجازی وجود دارد یا نه؟ آیا هرکسی می‌تواند هر لفظی را در معنای مجازی استفاده کند؟
شجاعت یکی از خصوصیات اسد (شیر) است؛ بدبویی دهان نیز خصوصیت دیگر آن است؛ اگر به انسان شجاع گفته شود «هو اسد» (او شیر است) همه مردم آن را می‌پذیرند اما اگر به کسی که دهانش بدبو است بگویید «شیر»، مردم این استعمال را نمی‌پسندند؛ بااینکه مشابهت در هر دو وجود دارد.بحث در این است که آیا استعمال مجازی در اختیار متکلم و واضع است یا بر اساس ضابطه خاصی است؛ مثلاً زمانی که می‌خواهند کتاب سال را انتخاب کنند می‌گویند: قلم این نویسنده از قلم دیگری بهتر است اما محتوای آن کتاب از این بهتر است. کسی که قلم بهتری دارد استعمال مجازی نیز داشته است، حال آیا داور بر اساس ضابطه‌ای خاص می‌گوید استعمالات این کتاب بهتر است یا نه؟ مثلاً می‌گوید این کتاب علایق بیست‌وپنج‌گانه را دارد و دیگری ندارد.ضابطه عرفبرخی گفته‌اند که ضابطه در استعمال مجازی عرف است؛ یعنی عرف تشخیص می‌دهد که آیا این مجاز در جایی صحیح استعمال شده یا نه. عرف حاکم در این موارد است.حقیقت ادعایینکته دیگر آن است که ممکن است اصلاً مجازی نباشد بلکه حقیقت ادعایی باشد. مرحوم امام می‌فرماید: شما فکر می‌کند معنایی مجازی است اما واقعاً معنایی مجازی وجود ندارد بلکه حقیقت ادعایی است. زمانی گفته می‌شود «زید اسد» و زمانی گفته می‌شود «زید رجل شجاع»، آیا این دو یک معنا را دارند؟ خیر معنای متفاوتی دارند؛ زید اسد یعنی زید در شجاعت فوق‌العاده و همان شیر است.
