درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: تعریف علم اصول

مرحوم امام خمینی می‌فرماید: «أنّه قواعد كلّيّة آليّة يمكن أن تقع كبرى لاستنباط الحكم الشرعي، أو كبرى لاستنتاج الوظيفة الشرعيّة العمليّة».[1]

قواعد كلّيّة: قید کلیّه، علم لغت و علم رجال را خارج می‌کند. برای استنباط به علم لغت و رجال نیازمندیم اما لغت، جزئی را بیان می‌کند و قاعده کلی ندارد؛ معنای «ضَرَبَ»، «نَصَر» و ... که جزئی هستند را بیان می‌کند. علم رجال هم همین‌گونه جزئی را بیان می‌کند مثلاً زراره انسان خوبی است، محمد بن مسلم ثقه است یا دیگری ثقه نیست. این‌ها قواعد جزئی است و قواعد کلی ندارند.

آلیّة: آلی در مقابل استقلالی است؛ گاهی انسان به چیزی به نحو استقلالی فکر می‌کند و گاهی به نحو آلی؛ یعنی وسیله رسیدن به اهداف. نردبان را دوست دارید چون شما را به پشت‌بام می‌رساند؛ نردبان وسیله‌ای است برای رسیدن به هدف که پشت‌بام باشد. علم اصول هم وسیله‌ای است برای رسیدن به احکام شرعی.

يمكن أن تقع كبرى لاستنباط الحكم الشرعي: مرحوم میرزای قمی می‌فرمود: «الممهدة لاستنباط الأحكام الشرعية»[2] اما مرحوم امام می‌فرماید «یمکن».

كبرى لاستنباط: زیرا مباحث نحوی، صرفی و ... صغرا هستند. برای استنباط به نحو، نیازمندیم اما صغرا را برای ما درست می‌کند؛ مثلاً می‌گوید: این کلمه فعل است دیگری فاعل و بعدی مفعول؛ مجموع فعل، فاعل و مفعول، ظاهر در فلان معنا است اما در اصول، از کبرا بحث می‌کنیم و می‌گوییم: «کل ظاهر حجة»؛ بنابراین مرحوم امام به‌درستی در اینجا این قید را بیان فرموده‌اند.

اشکال اول: دو غرض برای علم اصول مطرح‌شده است، 1ـ كبرى لاستنباط الحكم الشرعي؛ 2ـ أو كبرى لاستنتاج الوظيفة الشرعيّة العمليّة. درحالی‌که مناسب بود ایشان جمله جامعی را بیان می‌کرد که شامل هر دو شود. علم واحد، غرض واحد را تأمین می‌کند نه دو غرض.

اشکال دوم: آیت‌الله مکارم می‌فرماید: قواعد فقهی در تعریف داخل است. قاعده لاضرر هم یک قاعده کلی است که موارد جزئی را بر آن تطبیق می‌کنیم. می‌گوییم زید مریض است و غسل برای او ضرر دارد و «لاضرر و لاضرار فی الاسلام»؛ بنابراین قواعد فقهی یک نوع آلیّت برای رسیدن به حکم شرعی دارند.[3]

اشکال سوم: اصول عملی عقلی هم از تعریف خارج است. این اشکالی است که خود مرحوم امام در کلماتشان آن را بیان نموده و می‌فرمایند خروج این قواعد مهم نیست.

نکته: همه احکام ما وظیفه عملی نیستند؛ برخی از احکام مثل وجوب نماز، روزه و ... احکام عملی‌اند اما احکامی مانند: «الکلب و الکافر و الخنزیر نجس» وظیفه عملی نیستند؛ بله ممکن است منتهی به عمل شوند اما خودشان مستقیماً وظیفه عملی نیستند. یکی از خوبی‌های تعریف امام آن است که شامل هر دو قسم می‌شود «يمكن أن تقع كبرى لاستنباط الحكم الشرعي، أو كبرى لاستنتاج الوظيفة الشرعيّة العمليّة»؛ هرچند با این بیان دچار اشکال دو غرض داشتن می‌شود.